semaver
Active member
Ömer Önhon, ‘İdlib’e kara harekâtı kanlı ve acı olaylara niye olur’ niye Ömer Önhon? Kingston Üniversitesi’nden mezun oldu, 1985’te Dışişleri Bakanlığı’na girdi. 2002-2006 içinde New York Başkonsolosu, 2006’da Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Genel Müdür Yardımcısı, 2009-2012 senelerında Şam Büyükelçisi oldu. 2012’de Suriye’deki iç savaş niçiniyle Türkiye ile bağlantılar gerginleşince merkeze çekildi, yılsonunda Ortadoğu ve Asya’dan Sorumlu Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcılığı’na getirildi. “Büyükelçinin Gözünden Suriye” isimli bir de kitabı bulunan Önhon, 2014-2019 ortası Madrid’de büyükelçilik yaptı, Ankara’da Memleketler arası Güvenlik İşleri Genel Müdürlüğü’nün akabinde nisanda emekli oldu. İdlib’de işlerin kızışacağı sinyallerinin üzerine, Putin ve Erdoğan’ın iki gün daha sonraki randevusu gündeme gelince bize de Önhon’a sormak kaldı.
Bugün ne olduğunu anlamak için bir modül geriye gitmeliyiz. İdlib bölgesinde olağan olmayan bir durum var. 2016 sonunda Halep düştükten daha sonra, muhaliflerin bir kısmı Halep kırsalı ve İdlib’e gitti. daha sonrasında Astana’da çatışmasızlık bölgeleri oluşturulmasına karar verildi. Hedef, yıllardır abluka altında olan ve sivillerin epey ziyan gördüğü bu bölgelere insani yardım girişini mümkün kılmak, çatışmaları bitmiş oldurmekti. Buralarda rejimin altında yaşamak istemeyen insanları otobüslerle İdlib’e gönderdiler, size burada dokunulmayacak, dediler. Ama diplomaside bizim “salam politikası” dediğimiz metotlarla rejim ve Rusya vakit ortasında bütün bu bölgeleri operasyonlarla geri aldı.
– İdlib hariç…
Evet, İdlib hariç. Geri aldığı yerlerdeki sivillerin ve silahlı milislerin bir kısmı da orada kaldı, silahlarını teslim ettiler. Rejimden kaçan ve o muahedeler uyarınca o bölgeden çıkarılan kümeler, Suriye’nin dört bir yanından İdlib’de toplandılar. İdlib’in savaştan evvelki nüfusu 1 milyon civarında, şimdiki nüfusu ise 4.5 milyon civarında… Ve orada şu anda HTŞ’nin hâkimiyeti var. Bu, El Kaide’den neşet etmiş, daha sonra onlardan koptuğunu açıklayan El Nusra, daha sonrasında Şam’ın Fethi Cephesi ve artık de HTŞ olan İslamcı bir yapılanma. 2017’den beri orayı ele geçirdi. Onun haricinde Kafkasya ve Asya’dan gelen kümeler var. Çatışmasızlık bölgelerine dair muahedeyi hatırlayalım, “Ateş kesilecektir fakat terörist kümeler bu mutabakatın haricindedır” diyor. O periyot şahsen şöyleki düşünmüştüm: Ruslar bunu istedikleri üzere kullanacaklar! Artık ne yapıyorlar, gidip İdlib’i bombalıyorlar. “Hani harekât olmayacaktı” diyorsun, “iyi de biz teröristleri vuruyoruz” diyorlar. Yani mutabakatı istediği üzere yorumlayarak harekâtlarını sürdürüyorlar.
– “İstediği üzere yorumluyor” diyorsunuz ya tam da sormak istediğim: Ne vakit bunu yapmak istiyor da mutabakattaki o ifadeyi öne sürüyor?
Suriye’de epeyce aktör var lakin sahanın hâkimi kim derseniz, Rusya’dır. Şu anda en epeyce hangi aktör ipleri elinde tutup sağda solda oynatıyor derseniz o da Rusya’dır. Rusya alandaki durumu kendi siyasetlerini idame ettirmek ve Suriye üstündeki gücünü hatırlatmak için kullanıyor. İsrail’e “Ben sana karışmam, sen gel işini gör” diyor, Suriye’ye “Ben buradan çekilirsem İsrail dümdüz eder” ya da “Türkiye çabucak yanı başında, şayet beni dinlemezsen Türkler seni ham yapar” derken bize geliyor, “Sığınmacı akımıyla ve terörist hücumlarla karşı karşıya kalırsınız” kozunu kullanıyor. Şu anda İdlib vilayetinin üçte biri rejimin eline geçmiş vaziyette. bahsetmiş olduğum beşerler dar bir bölgede toplandı. Doğal olmayan bir durum bu.
– Ne açıdan?
Rejim kendisini bu savaşın kazananı olarak görüyor. “Ben bu savaşı kazandım, topraklarımda silahlı kümelerin olmasına razı gelmem” görüşüyle hareket ediyor. Harekâtlarına bunu münasebet gösteriyor. 2020’de 5 Mart mutabakatı imzalanmasına karşın o günden bugüne İdlib’de Rusya ve rejimin harekâtı hiç durmadı. “İstediğimiz şayet olmazsa geliyoruz” bildirisi veriyor.
– İdlib’e harekât niye bu kadar korkulan bir durum?
İdlib’e harekât iki bakımdan fazlaca kanlı ve epeyce acı olaylara yol açacaktır. Bir kez orada muhalifler konsolide olmuş durumda. Sen ne kadar bombalarsan bombala, eninde sonunda oraya kara kuvvetiyle gireceksin ve orada kimilerine göre 30, kimilerine göre 40, kimilerine bakılırsa 50 bin insan var. Bunlar savaşta pişmiş beşerler. Büyük bir kara muharebesi olabilir. Pekala, sivil beşerler ne olacak? Ya mukadderatına razı olup, “Ölürsek ölürüz” diyecek yahut rejim denetimindeki bölgelere gidecek ki bu büyük bir risk ya da Türkiye’ye kaçacak. Bana sorarsanız en mümkün adres, Türkiye. İdlib’de bir kara harekâtı başladığı takdirde Türkiye’ye sığınmacı akını bir daha olacaktır. Bu kaçınılmaz. İkincisi orada yaşanacak bir savaşın kararı ne olur bilemem fakat her halükârda silahlı beşerler eninde sonunda bir yere gidecek. bir daha gelecekleri tek adres, Türkiye olacak. Bunlar dert yaratan sıkıntılar. 11 Eylül’de üç askerimiz şehit oldu. Demek ki gerisinde kim var ise, Türk askerini maksat alan bir yapılanma da mevcut. Son periyotta Türkiye’ye yakın olduğu söylenen beş silahlı kümenin yeni bir yapılanma dahilinde bir ortaya geldiklerini görüyoruz. Demek bir hazırlık var, herkes kendi konumunu ortaya koymaya çalışıyor.
– Neye hazırlık, kara harekâtına mı? “Bir şeyler olacak” ne demek?
Hem siyasi manada birtakım adımlar atılıyor olabilir birebir vakitte askeri manada… Olanları hatırlayalım. Ağustos sonunda Suriye’de yeni hükümet kuruldu. Yemin etme merasiminde Esad konuştu, ademimerkeziyetçilik ve lokal idarelerin güçlendirilmesi üzerinde durdu. Bu, Kürtlere verilen bir bildiriydi. Kürtler şu anda ülkenin yüzde 25-30’unu elinde tutuyor ve buralar, en verimli bölgeler. Esad bir biçimde onu geri almak istiyor.
– Bunun için nasıl bir adım attı?
SDG’den bir heyet Moskova’ya gitti ve görüşmelerde bulundu. Terör örgütü PKK/PYD’nin yöneticilerinden İlham Ahmed başkanlığındaki birebir heyet artık Washington’da… Beyaz Saray’la görüşecek. New York’a da gideceklermiş. Yani BM toplantısının yapıldığı bir periyoda rastlayan bu biçimde bir ziyaret ayarlanmış. Artık buradan bakınca hatırlayalım: Cumhurbaşkanı, ABD’de Biden ile bir görüşme gerçekleştiremedi. Erdoğan’ın New York’tan dönmedilk evvel basın mensuplarıyla yaptığı görüşmede ABD’yle bağlar konusundaki söylemiş oldukleri de aslına bakarsan durumu net olarak ortaya koyuyor. Bu ortada bir gün evvel Çavuşoğlu, Blinken ile görüştüğünü, bir daha birkaç gün evvel bakan yardımcısı Sedat Önal, mevkidaşıyla konuştuğunu hatırlayalım. Bu toplantılarda kesinlikle Suriye konusu ele alınmıştır. Varsayımım olumlu manada bir şey çıkmadı, çıksaydı duyardık. Benim orada merak ettiğim şu: Sanki o görüşmelerde Suriye’nin geleceğine dair siyasi ataklar konuşulmuş mudur, hiç zannetmiyorum. Geçenlerde CENTCOM Kumandanı, Suriye’nin kuzebir daha gidip Mazlum Kobani ile görüştü. Ne görüştüler? Koca CENTCOM Kumandanı… Sanki bizimkilere bilgi verildi mi; sanmıyorum. Bütün bunlara bakınca bir şeylerin kaynadığını görüyorsunuz.
– Mevzuyu açtınız, oradan devam edelim: ABD dönüşü Erdoğan’ın açıklamalarında “S-400 işi bitmiştir”, “Biden ile gidiş pek hayra alamet değil” kelamları ve Putin ile baş başa görüşeceği konusu öne çıkıyor. Tüm bu fotoğrafa baktığınızda ne görüyorsunuz?
ABD ile ortamızda bir dizi soru var ve bu meselelerin tahlili için hiç bir adım atılmadı. Problemler giderek girift bir hal alıyor ve çözülemeyecek duruma geliyor.
– Ortaya gireyim, bu cümleniz aslında Erdoğan’ın, oğul Bush, Obama ve Trump ile sorun yaşamadığına da itiraz eden bir cümle…
Doğal, Obama’nın son periyodunda Türkiye’yle doğrusu yeterli bir periyot geçirdiğini hatırlamıyorum. Bu ortada Suriye problemi bu noktaya geldiyse sorumlularından biri de Obama’dır. İkincisi Trump periyodu, ki bu epey tuhaf bir ilgiydi. Cumhurbaşkanımıza bir gün “en yakın dostum” derken sonraki gün “Kendine gel, kötü yaparım” diyen bir adam… İstikrarsız bir bağdı o. Artık en azından Biden ile olağan seyrinde gidiyor, anlaşılamadığını her iki taraf da görüyor. Üzücü lakin bu manada daha olağan bir ilişki!
– Altı yıl daha sonra Putin ve Esad yüz yüze görüştü. Türk askerinin atağa uğramasından yalnızca dört gün daha sonra. Görüşmeye geniş manalar yüklendi. 29 Eylül’de de Erdoğan-Putin görüşmesi var. Bu buluşmanın baş başa olmasının manası nedir?
Putin-Esad görüşmesinden epey fazla bilgi verilmedi. Lakin Putin’in bir kelamı dikkat cazipti, “Bölgede yabancı askeri güçlerin mevcudiyetinin kabul edilemeyeceğini, durumu berbata götürdüğünü” söylemiş oldu. Esad ve Putin daha sonrasında Türkiye’nin ismini geçirmeden silahlı güçlerin varlığından kelam etti. Demek ki bir biçimde 29’undaki toplantıda gündeme gelecek. Baş başa olma problemine gelince, bu işler genelde şöyleki olur: İki önder baş başa otururlar, kimi vakit yanlarına dışişleri bakanlarını alarak görüşürler. daha sonra heyetler ortası görüşmeye geçerler. Bu normali. Lakin ziyaret boyunca hiç bir teknik heyetin bir ortaya gelmemesi, görüşmemesi, yalnızca iki önderin baş başa görüşmesini başımda canlandıramıyorum. Muhtemelen iki başkan baş başa görüşecektir lakin dışişleri bakanı, istihbarat liderleri, savunma bakanları da muhataplarıyla görüşecektir. Bu ortada İsrail Dışişleri Bakanı, Moskova’ya gittiğinde Lavrov’la basın toplantısı yaptı. Lavrov, “İdlib’de hâlâ istediğimiz sonuca gelemedik. Türkiye, terör örgütleriyle uğraş yükümlülüklerini yerine getirmiyor” dedi ve işaret fişeği o denli atıldı.
– Bu ortada Rus basınındaki bir teze bakılırsa Putin, Erdoğan’ı Esad ile görüşmeye ikna etmeye çalışacak. Mümkün mü?
İki önderin görüşeceği tek mevzu Suriye olmayacaktır, Afganistan başta olmak biroldukca mevzuda görüşeceklerdir. Benim iddiam, 29’unda iki önder Suriye’nin geleceğine yönelik önemli bir görüşme yapacak. Bu toplantıda ne olabilir diye düşündüğüm vakit aklıma Rusya tarafınca “bir tahlil önerisi” yapılabileceği geliyor. Bir sefer bütün bu Suriye sorununu “Erdoğan, Esad ile görüşür mü” noktasına kitlemek gerçek değil. Komşu ülkeler savaşıyor dahi olsa görüşürler, görüşmelidirler de… Bu görüşmeleri gerekli seviyeler ve biçimlerde yaparlar. aslına bakarsan yapılıyor da… İstihbarat liderlerinin görüştüğünü biliyoruz. Üst seviye resmi yetkililer, özel temsilciler görüşebilir ancak Esad ve Erdoğan görüşsün demek yanlışsız değil. Rusya’nın burada yaptığı Esad’ın meşruiyetini herkese kabul ettirmek. “Adam ülkesini savunmayacak mı?” deniyor. Tamam da hırsızın hiç mi hatası yok? Esad, kendi halkına karşı kimyasal silah kullandı. Kimyasal Silahlar Örgütü ile BM’nin oluşturduğu araştırma komitelerinin somut bilgileri söylüyor, ben söylemiyorum. Sarin gazı kullandı. IŞİD de 2-3 sefer bu silahlara başvurmuş. Ancak IŞİD’in kullanmış olması Esad’ın kullanımını yasal kılar mı? Kılmaz… İkincisi, en az 500 bin meyyit var Suriye’de. Kıymetli kısmı çocuk, bayan… Öbür taraf da öldürdü lakin Rejim’in öldürdüğü hayli daha fazla. Rejim ve Rusya okul, hastane, pazaryeri üzere sivil yerleri maksat aldı. Çok vahşice bir yol fakat maalesef sonuç veren bir strateji oldu. Bana bakılırsa vahşice bir askeri stratejiyle hareket eden bu biçimde bir başkana yasalmış üzere davranmak gerçek değil. Esad aslına bakarsanız Suriye’yi toparlayacak önder de değil. Şu olabilir: Geçiş periyodunda Esad orada oturur ancak BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı sonucunda belirtilen ve Rusya dahil bütün BMGK daimi üyelerinin üzerinde mutabık kaldığı parametreler temelinde en yakın vakitte yapılacak hür seçimlerde kazanan idaresi alır. Altını çizerek söylüyorum; elbette komşu Suriye ile bir biçimde görüşme yapılmalı ancak Esad ile değil.
– Tamam, siz bu biçimde düşünüyorsunuz ancak Putin bunu gündeme getirir mi bir daha de? Bu ortada Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov’un “Geniş yelpazede yapılacak bir toplantı olacak” diye bildiri vermesi nasıl yorumlanmalı?
Bana bakılırsa gelir. “Suriye ile görüşün” derler muhtemelen. Ben Esad ile Erdoğan’ın görüşmesini pek mümkün görmüyorum.
SIĞINMACILAR KONUTLARINA GİTMELİ
– Suriye rejimi Dışişleri Bakanı Faysal el-Mikdad, “Türkiye Suriye’deki askerlerini ivedilikle geri çekmeli” dedi. Bir argümana nazaran iki basamaklı bir müdahale olacak. Birinci etabında M4 karayolu baştan sona temizlenecek. Türkiye dayanaklı militanlar İdlib bölgesi kuzebir daha püskürtülecek. daha sonra da bölgedeki militanların dağlık bölgeye çekilmesi sağlanacak ve İdlib’e girilecek. Türkiye ne yapmalı?
Suriye’deki en önemli sorunlara bakalım evvel: Bir sefer sığınmacılar konusu var, 3.6 milyonu Türkiye’de, 5.6 milyonu ülke haricinde… Katiyen ırkçı ve Suriyeli tersi bir yaklaşımla söylemiyorum, ben altı yıl Suriye’de nazaranv yaptım ve Suriyelileri severim ancak bu sığınmacıların konutlarına geri gitmeleri lazım. Problemin temel tahlili kaynağında, yani Suriye’de. Bir sığınmacı fakat tutuklanmayacağını, öldürülmeyeceğini bilirse geri döner. İkincisi, silahlı kümeler fazlaca. Bunlar ne olacak? Kürtlerin durumunun ne olacağı da öteki bir sıkıntı. Suriye’nin yüzde 25-30’una sahip olan Kürtlere “Hadi siz geldiğiniz yere dönün” dendiğinde dinleyecekler mi; zannetmiyorum. Pazarlığını yapacaklar. Burada Türkiye’nin, İran’ın tavrı ne olacak? Suriye’de ekonomik olarak da durum hayli makûs. Raporlar, 9.3 milyon insanın yiyecek bulamama tehdidiyle karşı karşıya olduğunu gösteriyor. Yüzde 80’i fakirlik sonunun altında yaşıyor. Bunun da halledilmesi gerekiyor. Ayrıyeten kaçmak zorunda kalan insanların konutlarına ve topraklarına el koyuyorlar, Esad’ın yanında savaşanları ve ailelerini yerleştiriyorlar.
– Siz “Suriye’ye geri dönmeliler” diyorsunuz da Esad istiyor mu?
Natürel ki istemiyor. 2020’de bir konferansta konuştu, “Teröristlerden kaçan milyonlarca Suriyelinin geri getirilmesi öncelikli hedefimiz” dedi. Yalan! Yurtdışına kaçanların birçok Esad zıddı. Suriyeliler için yapılabilecek şey; ülkelerine dönüşlerinde başlarına makûs bir şey gelmeyeceğini garanti altına almak ve Suriye’de yaşayabilecekleri koşulları oluşturmaktır. Lakin tahminen o denli dönerler.
– 11 Eylül’deki atağın akabinde Ulusal Savunma Bakanı Akar, “Rusya Federasyonu ile yaptığımız görüşmeler daha sonrasında imzalanan mutabakatlar var. Biz uyuyoruz, muhataplarımızın da uymalarını bekliyoruz” diye bildiri verdi. Türkiye yükümlülüklerini yerine getiriyor mu, getirmiyor mu?
Türkiye, şu anda Suriye Arap Cumhuriyeti’nin topraklarında. Orada olmamızı gerektiren sebepler de sonlarımızın güvenliğinin sağlanması ve terör örgütlerinin hudut komşumuz olmasını engellemek. Hudutlarının güvenliğini sağlayacak bir otorite Suriye’de olduğu vakit, Türkiye elbette kendi topraklarına çekilecektir. Türkiye, yükümlülüklerini yerine getirdiğini söylüyor lakin Rusya birebir görüşte değil. Öbür taraftan Türkiye de Rusya’nın yükümlülüklerini yerine getirdiği konusunda kuşkulu.
RADİKAL KÜMELER HER VAKİT SAHNEDE
– Kitabınızda Suriye’de ortaya çıkan radikal kümelerin oyun değiştirici olduğunu söylüyorsunuz. Artık bu kümeler oyunu değiştirmek üzere bir daha sahnede mi?
Radikal kümeler her vakit sahnede. Suriye’de BMGK 2254 temelli bir siyasi tahlil ve memleketler arası topluluğun takviyesi olmadığı takdirde ülkede güvenlik boşlukları olacak ve radikal kümeler orada faaliyetlerini sürdürecekler. Daha birkaç gün evvel Deyrizor’da IŞİD’in hücumunda 10’dan fazla rejim askeri öldürüldü. Radikal kümeler, toprak hâkimiyetini kaybettiler lakin aksiyon yeteneği olarak mevcudiyetini sürdürüyorlar. kimi vakit bu kümelerin aksiyonları milletlerarası topluluktaki çeşitli aktörlerin yapmak istediklerine münasebet teşkil edecek yararlı bir manivela olarak da görülebilir. Önümüzde iki yol var. Biri, “Savaşın kazananı Esad’dır, kabul ediyoruz, ülkesinde ne yaptığı bizi ilgilendirmez, bizim muhatabımız odur” demektir. Bana bakılırsa hukuksal ve insani olarak hakikat ve sürdürülebilir değildir. Önümüzdeki devirde daha büyük patlamalara yol açacak bir yaklaşımdır. İkincisi, Suriye’de toplumsal mutabakata dayanan bir tahlildir. Bu da lakin memleketler arası topluluğun ortaya koyacağı siyasi irade ile yapılabilir. Esad’ın yerinin ne olacağına Suriye halkı karar verir.
SAF TUTMAK ELİMİZİ ZAYIFLATIR
Suriye krizi boyunca ABD de Rusya da Türkiye’yi sıkıntı durumda bırakan adımlar attı. ABD’nin lokal ortak olarak PKK’nin uzantısı YPG’yi seçmesi ve Türkiye’yi adeta dışlaması, Rusya’nın da Astana eseri olan çatışmasızlık bölgeleri mutabakatlarına karşılık operasyonlarını sürdürmesi ve İdlib’deki atakları birinci aklıma gelen örnekler. Bu bağlamda, Rusya’nın İdlib’de 34 askerimizin şehit edilmesindeki rolünü ve misal olayları unutmak mümkün değil.
Suriye sürecinde ABD de, Rusya da kıymet taşıyor. Şu yahut bu niçinle birine darılıp yahut uzak durup, ötekinin yanında saf tutmanın düzgün bir yol olduğunu düşünmüyorum. Elimizi zayıflatır. Natürel ABD ve Rusya da Türkiye’nin ehemmiyetini ve rolünü göz arkası etmeden hareket etmeliler. Rusya, Türkiye ile ABD içindeki bağlantıların baş aşağı gidişini ellerini oğuşturarak keyifle izliyordur herbiçimde.
- Cumhurbaşkanı, ABD’de Biden ile bir görüşme yapamadı. Erdoğan’ın New York’tan dönmedilk evvel basın mensuplarıyla yaptığı görüşmede ABD’yle bağlar konusundaki söylemiş oldukleri de aslına bakarsanız durumu net olarak ortaya koyuyor. Bu ortada bir gün evvel Çavuşoğlu, Blinken ile görüştüğünü, bir daha birkaç gün evvel bakan yardımcısı Sedat Önal, mevkidaşıyla konuştuğunu hatırlayalım. Bu toplantılarda kesinlikle Suriye konusu ele alınmıştır. İddiam, olumlu manada bir şey çıkmadı, çıksaydı duyardık.
- Benim orada merak ettiğim şu: Sanki o görüşmelerde Suriye’nin geleceğine dair siyasi ataklar konuşulmuş mudur, hiç zannetmiyorum. Geçenlerde CENTCOM Kumandanı, Suriye’nin kuzebir daha gidip Mazlum Kobani ile görüştü. Ne görüştüler? Sanki bizimkilere bilgi verildi mi; sanmıyorum. Bütün bunlara bakınca bir şeylerin kaynadığını görüyorsunuz.
- İdlib’e harekât, iki bakımdan fazlaca kanlı ve fazlaca acı olaylara yol açacaktır. Bir kez orada muhalifler konsolide olmuş durumda. Sen ne kadar bombalarsan bombala, eninde sonunda oraya kara kuvvetiyle gireceksin ve orada kimilerine nazaran 30, kimilerine nazaran 40, kimilerine göre 50 bin insan var. Bunlar savaşta pişmiş beşerler.
- Büyük bir kara muharebesi olabilir. Pekala, sivil beşerler ne olacak? Ya mukadderatına razı olup, “Ölürsek ölürüz” diyecek yahut rejim denetimindeki bölgelere gidecek ki bu büyük bir risk ya da Türkiye’ye kaçacak. Bana sorarsanız en mümkün adres, Türkiye. İdlib’de bir kara harekâtı başladığı takdirde Türkiye’ye sığınmacı akını bir daha olacaktır.
- Putin-Esad görüşmesinden epeyce fazla bilgi verilmedi. Lakin Putin’in bir kelamı dikkat cazipti, “Bölgede yabancı askeri güçlerin mevcudiyetinin kabul edilemeyeceğini, durumu berbata götürdüğünü” söylemiş oldu. Esad ve Putin daha sonrasında Türkiye’nin ismini geçirmeden silahlı güçlerin varlığından kelam etti. Demek ki bir biçimde 29’undaki toplantıda gündeme gelecek.
- İddiam, 29’unda Putin ve Erdoğan, Suriye’nin geleceğine yönelik önemli bir görüşme yapacak. Bu toplantıda ne olabilir diye düşündüğüm vakit aklıma Rusya tarafınca “bir tahlil önerisi” yapılabileceği geliyor. “Suriye ile görüşün” derler muhtemelen ancak ben Esad ile Erdoğan’ın görüşmesini pek mümkün görmüyorum.
Bugün ne olduğunu anlamak için bir modül geriye gitmeliyiz. İdlib bölgesinde olağan olmayan bir durum var. 2016 sonunda Halep düştükten daha sonra, muhaliflerin bir kısmı Halep kırsalı ve İdlib’e gitti. daha sonrasında Astana’da çatışmasızlık bölgeleri oluşturulmasına karar verildi. Hedef, yıllardır abluka altında olan ve sivillerin epey ziyan gördüğü bu bölgelere insani yardım girişini mümkün kılmak, çatışmaları bitmiş oldurmekti. Buralarda rejimin altında yaşamak istemeyen insanları otobüslerle İdlib’e gönderdiler, size burada dokunulmayacak, dediler. Ama diplomaside bizim “salam politikası” dediğimiz metotlarla rejim ve Rusya vakit ortasında bütün bu bölgeleri operasyonlarla geri aldı.
– İdlib hariç…
Evet, İdlib hariç. Geri aldığı yerlerdeki sivillerin ve silahlı milislerin bir kısmı da orada kaldı, silahlarını teslim ettiler. Rejimden kaçan ve o muahedeler uyarınca o bölgeden çıkarılan kümeler, Suriye’nin dört bir yanından İdlib’de toplandılar. İdlib’in savaştan evvelki nüfusu 1 milyon civarında, şimdiki nüfusu ise 4.5 milyon civarında… Ve orada şu anda HTŞ’nin hâkimiyeti var. Bu, El Kaide’den neşet etmiş, daha sonra onlardan koptuğunu açıklayan El Nusra, daha sonrasında Şam’ın Fethi Cephesi ve artık de HTŞ olan İslamcı bir yapılanma. 2017’den beri orayı ele geçirdi. Onun haricinde Kafkasya ve Asya’dan gelen kümeler var. Çatışmasızlık bölgelerine dair muahedeyi hatırlayalım, “Ateş kesilecektir fakat terörist kümeler bu mutabakatın haricindedır” diyor. O periyot şahsen şöyleki düşünmüştüm: Ruslar bunu istedikleri üzere kullanacaklar! Artık ne yapıyorlar, gidip İdlib’i bombalıyorlar. “Hani harekât olmayacaktı” diyorsun, “iyi de biz teröristleri vuruyoruz” diyorlar. Yani mutabakatı istediği üzere yorumlayarak harekâtlarını sürdürüyorlar.
– “İstediği üzere yorumluyor” diyorsunuz ya tam da sormak istediğim: Ne vakit bunu yapmak istiyor da mutabakattaki o ifadeyi öne sürüyor?
Suriye’de epeyce aktör var lakin sahanın hâkimi kim derseniz, Rusya’dır. Şu anda en epeyce hangi aktör ipleri elinde tutup sağda solda oynatıyor derseniz o da Rusya’dır. Rusya alandaki durumu kendi siyasetlerini idame ettirmek ve Suriye üstündeki gücünü hatırlatmak için kullanıyor. İsrail’e “Ben sana karışmam, sen gel işini gör” diyor, Suriye’ye “Ben buradan çekilirsem İsrail dümdüz eder” ya da “Türkiye çabucak yanı başında, şayet beni dinlemezsen Türkler seni ham yapar” derken bize geliyor, “Sığınmacı akımıyla ve terörist hücumlarla karşı karşıya kalırsınız” kozunu kullanıyor. Şu anda İdlib vilayetinin üçte biri rejimin eline geçmiş vaziyette. bahsetmiş olduğum beşerler dar bir bölgede toplandı. Doğal olmayan bir durum bu.
– Ne açıdan?
Rejim kendisini bu savaşın kazananı olarak görüyor. “Ben bu savaşı kazandım, topraklarımda silahlı kümelerin olmasına razı gelmem” görüşüyle hareket ediyor. Harekâtlarına bunu münasebet gösteriyor. 2020’de 5 Mart mutabakatı imzalanmasına karşın o günden bugüne İdlib’de Rusya ve rejimin harekâtı hiç durmadı. “İstediğimiz şayet olmazsa geliyoruz” bildirisi veriyor.
– İdlib’e harekât niye bu kadar korkulan bir durum?
İdlib’e harekât iki bakımdan fazlaca kanlı ve epeyce acı olaylara yol açacaktır. Bir kez orada muhalifler konsolide olmuş durumda. Sen ne kadar bombalarsan bombala, eninde sonunda oraya kara kuvvetiyle gireceksin ve orada kimilerine göre 30, kimilerine göre 40, kimilerine bakılırsa 50 bin insan var. Bunlar savaşta pişmiş beşerler. Büyük bir kara muharebesi olabilir. Pekala, sivil beşerler ne olacak? Ya mukadderatına razı olup, “Ölürsek ölürüz” diyecek yahut rejim denetimindeki bölgelere gidecek ki bu büyük bir risk ya da Türkiye’ye kaçacak. Bana sorarsanız en mümkün adres, Türkiye. İdlib’de bir kara harekâtı başladığı takdirde Türkiye’ye sığınmacı akını bir daha olacaktır. Bu kaçınılmaz. İkincisi orada yaşanacak bir savaşın kararı ne olur bilemem fakat her halükârda silahlı beşerler eninde sonunda bir yere gidecek. bir daha gelecekleri tek adres, Türkiye olacak. Bunlar dert yaratan sıkıntılar. 11 Eylül’de üç askerimiz şehit oldu. Demek ki gerisinde kim var ise, Türk askerini maksat alan bir yapılanma da mevcut. Son periyotta Türkiye’ye yakın olduğu söylenen beş silahlı kümenin yeni bir yapılanma dahilinde bir ortaya geldiklerini görüyoruz. Demek bir hazırlık var, herkes kendi konumunu ortaya koymaya çalışıyor.
– Neye hazırlık, kara harekâtına mı? “Bir şeyler olacak” ne demek?
Hem siyasi manada birtakım adımlar atılıyor olabilir birebir vakitte askeri manada… Olanları hatırlayalım. Ağustos sonunda Suriye’de yeni hükümet kuruldu. Yemin etme merasiminde Esad konuştu, ademimerkeziyetçilik ve lokal idarelerin güçlendirilmesi üzerinde durdu. Bu, Kürtlere verilen bir bildiriydi. Kürtler şu anda ülkenin yüzde 25-30’unu elinde tutuyor ve buralar, en verimli bölgeler. Esad bir biçimde onu geri almak istiyor.
– Bunun için nasıl bir adım attı?
SDG’den bir heyet Moskova’ya gitti ve görüşmelerde bulundu. Terör örgütü PKK/PYD’nin yöneticilerinden İlham Ahmed başkanlığındaki birebir heyet artık Washington’da… Beyaz Saray’la görüşecek. New York’a da gideceklermiş. Yani BM toplantısının yapıldığı bir periyoda rastlayan bu biçimde bir ziyaret ayarlanmış. Artık buradan bakınca hatırlayalım: Cumhurbaşkanı, ABD’de Biden ile bir görüşme gerçekleştiremedi. Erdoğan’ın New York’tan dönmedilk evvel basın mensuplarıyla yaptığı görüşmede ABD’yle bağlar konusundaki söylemiş oldukleri de aslına bakarsan durumu net olarak ortaya koyuyor. Bu ortada bir gün evvel Çavuşoğlu, Blinken ile görüştüğünü, bir daha birkaç gün evvel bakan yardımcısı Sedat Önal, mevkidaşıyla konuştuğunu hatırlayalım. Bu toplantılarda kesinlikle Suriye konusu ele alınmıştır. Varsayımım olumlu manada bir şey çıkmadı, çıksaydı duyardık. Benim orada merak ettiğim şu: Sanki o görüşmelerde Suriye’nin geleceğine dair siyasi ataklar konuşulmuş mudur, hiç zannetmiyorum. Geçenlerde CENTCOM Kumandanı, Suriye’nin kuzebir daha gidip Mazlum Kobani ile görüştü. Ne görüştüler? Koca CENTCOM Kumandanı… Sanki bizimkilere bilgi verildi mi; sanmıyorum. Bütün bunlara bakınca bir şeylerin kaynadığını görüyorsunuz.
– Mevzuyu açtınız, oradan devam edelim: ABD dönüşü Erdoğan’ın açıklamalarında “S-400 işi bitmiştir”, “Biden ile gidiş pek hayra alamet değil” kelamları ve Putin ile baş başa görüşeceği konusu öne çıkıyor. Tüm bu fotoğrafa baktığınızda ne görüyorsunuz?
ABD ile ortamızda bir dizi soru var ve bu meselelerin tahlili için hiç bir adım atılmadı. Problemler giderek girift bir hal alıyor ve çözülemeyecek duruma geliyor.
– Ortaya gireyim, bu cümleniz aslında Erdoğan’ın, oğul Bush, Obama ve Trump ile sorun yaşamadığına da itiraz eden bir cümle…
Doğal, Obama’nın son periyodunda Türkiye’yle doğrusu yeterli bir periyot geçirdiğini hatırlamıyorum. Bu ortada Suriye problemi bu noktaya geldiyse sorumlularından biri de Obama’dır. İkincisi Trump periyodu, ki bu epey tuhaf bir ilgiydi. Cumhurbaşkanımıza bir gün “en yakın dostum” derken sonraki gün “Kendine gel, kötü yaparım” diyen bir adam… İstikrarsız bir bağdı o. Artık en azından Biden ile olağan seyrinde gidiyor, anlaşılamadığını her iki taraf da görüyor. Üzücü lakin bu manada daha olağan bir ilişki!
– Altı yıl daha sonra Putin ve Esad yüz yüze görüştü. Türk askerinin atağa uğramasından yalnızca dört gün daha sonra. Görüşmeye geniş manalar yüklendi. 29 Eylül’de de Erdoğan-Putin görüşmesi var. Bu buluşmanın baş başa olmasının manası nedir?
Putin-Esad görüşmesinden epey fazla bilgi verilmedi. Lakin Putin’in bir kelamı dikkat cazipti, “Bölgede yabancı askeri güçlerin mevcudiyetinin kabul edilemeyeceğini, durumu berbata götürdüğünü” söylemiş oldu. Esad ve Putin daha sonrasında Türkiye’nin ismini geçirmeden silahlı güçlerin varlığından kelam etti. Demek ki bir biçimde 29’undaki toplantıda gündeme gelecek. Baş başa olma problemine gelince, bu işler genelde şöyleki olur: İki önder baş başa otururlar, kimi vakit yanlarına dışişleri bakanlarını alarak görüşürler. daha sonra heyetler ortası görüşmeye geçerler. Bu normali. Lakin ziyaret boyunca hiç bir teknik heyetin bir ortaya gelmemesi, görüşmemesi, yalnızca iki önderin baş başa görüşmesini başımda canlandıramıyorum. Muhtemelen iki başkan baş başa görüşecektir lakin dışişleri bakanı, istihbarat liderleri, savunma bakanları da muhataplarıyla görüşecektir. Bu ortada İsrail Dışişleri Bakanı, Moskova’ya gittiğinde Lavrov’la basın toplantısı yaptı. Lavrov, “İdlib’de hâlâ istediğimiz sonuca gelemedik. Türkiye, terör örgütleriyle uğraş yükümlülüklerini yerine getirmiyor” dedi ve işaret fişeği o denli atıldı.
– Bu ortada Rus basınındaki bir teze bakılırsa Putin, Erdoğan’ı Esad ile görüşmeye ikna etmeye çalışacak. Mümkün mü?
İki önderin görüşeceği tek mevzu Suriye olmayacaktır, Afganistan başta olmak biroldukca mevzuda görüşeceklerdir. Benim iddiam, 29’unda iki önder Suriye’nin geleceğine yönelik önemli bir görüşme yapacak. Bu toplantıda ne olabilir diye düşündüğüm vakit aklıma Rusya tarafınca “bir tahlil önerisi” yapılabileceği geliyor. Bir sefer bütün bu Suriye sorununu “Erdoğan, Esad ile görüşür mü” noktasına kitlemek gerçek değil. Komşu ülkeler savaşıyor dahi olsa görüşürler, görüşmelidirler de… Bu görüşmeleri gerekli seviyeler ve biçimlerde yaparlar. aslına bakarsan yapılıyor da… İstihbarat liderlerinin görüştüğünü biliyoruz. Üst seviye resmi yetkililer, özel temsilciler görüşebilir ancak Esad ve Erdoğan görüşsün demek yanlışsız değil. Rusya’nın burada yaptığı Esad’ın meşruiyetini herkese kabul ettirmek. “Adam ülkesini savunmayacak mı?” deniyor. Tamam da hırsızın hiç mi hatası yok? Esad, kendi halkına karşı kimyasal silah kullandı. Kimyasal Silahlar Örgütü ile BM’nin oluşturduğu araştırma komitelerinin somut bilgileri söylüyor, ben söylemiyorum. Sarin gazı kullandı. IŞİD de 2-3 sefer bu silahlara başvurmuş. Ancak IŞİD’in kullanmış olması Esad’ın kullanımını yasal kılar mı? Kılmaz… İkincisi, en az 500 bin meyyit var Suriye’de. Kıymetli kısmı çocuk, bayan… Öbür taraf da öldürdü lakin Rejim’in öldürdüğü hayli daha fazla. Rejim ve Rusya okul, hastane, pazaryeri üzere sivil yerleri maksat aldı. Çok vahşice bir yol fakat maalesef sonuç veren bir strateji oldu. Bana bakılırsa vahşice bir askeri stratejiyle hareket eden bu biçimde bir başkana yasalmış üzere davranmak gerçek değil. Esad aslına bakarsanız Suriye’yi toparlayacak önder de değil. Şu olabilir: Geçiş periyodunda Esad orada oturur ancak BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı sonucunda belirtilen ve Rusya dahil bütün BMGK daimi üyelerinin üzerinde mutabık kaldığı parametreler temelinde en yakın vakitte yapılacak hür seçimlerde kazanan idaresi alır. Altını çizerek söylüyorum; elbette komşu Suriye ile bir biçimde görüşme yapılmalı ancak Esad ile değil.
– Tamam, siz bu biçimde düşünüyorsunuz ancak Putin bunu gündeme getirir mi bir daha de? Bu ortada Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov’un “Geniş yelpazede yapılacak bir toplantı olacak” diye bildiri vermesi nasıl yorumlanmalı?
Bana bakılırsa gelir. “Suriye ile görüşün” derler muhtemelen. Ben Esad ile Erdoğan’ın görüşmesini pek mümkün görmüyorum.
SIĞINMACILAR KONUTLARINA GİTMELİ
– Suriye rejimi Dışişleri Bakanı Faysal el-Mikdad, “Türkiye Suriye’deki askerlerini ivedilikle geri çekmeli” dedi. Bir argümana nazaran iki basamaklı bir müdahale olacak. Birinci etabında M4 karayolu baştan sona temizlenecek. Türkiye dayanaklı militanlar İdlib bölgesi kuzebir daha püskürtülecek. daha sonra da bölgedeki militanların dağlık bölgeye çekilmesi sağlanacak ve İdlib’e girilecek. Türkiye ne yapmalı?
Suriye’deki en önemli sorunlara bakalım evvel: Bir sefer sığınmacılar konusu var, 3.6 milyonu Türkiye’de, 5.6 milyonu ülke haricinde… Katiyen ırkçı ve Suriyeli tersi bir yaklaşımla söylemiyorum, ben altı yıl Suriye’de nazaranv yaptım ve Suriyelileri severim ancak bu sığınmacıların konutlarına geri gitmeleri lazım. Problemin temel tahlili kaynağında, yani Suriye’de. Bir sığınmacı fakat tutuklanmayacağını, öldürülmeyeceğini bilirse geri döner. İkincisi, silahlı kümeler fazlaca. Bunlar ne olacak? Kürtlerin durumunun ne olacağı da öteki bir sıkıntı. Suriye’nin yüzde 25-30’una sahip olan Kürtlere “Hadi siz geldiğiniz yere dönün” dendiğinde dinleyecekler mi; zannetmiyorum. Pazarlığını yapacaklar. Burada Türkiye’nin, İran’ın tavrı ne olacak? Suriye’de ekonomik olarak da durum hayli makûs. Raporlar, 9.3 milyon insanın yiyecek bulamama tehdidiyle karşı karşıya olduğunu gösteriyor. Yüzde 80’i fakirlik sonunun altında yaşıyor. Bunun da halledilmesi gerekiyor. Ayrıyeten kaçmak zorunda kalan insanların konutlarına ve topraklarına el koyuyorlar, Esad’ın yanında savaşanları ve ailelerini yerleştiriyorlar.
– Siz “Suriye’ye geri dönmeliler” diyorsunuz da Esad istiyor mu?
Natürel ki istemiyor. 2020’de bir konferansta konuştu, “Teröristlerden kaçan milyonlarca Suriyelinin geri getirilmesi öncelikli hedefimiz” dedi. Yalan! Yurtdışına kaçanların birçok Esad zıddı. Suriyeliler için yapılabilecek şey; ülkelerine dönüşlerinde başlarına makûs bir şey gelmeyeceğini garanti altına almak ve Suriye’de yaşayabilecekleri koşulları oluşturmaktır. Lakin tahminen o denli dönerler.
– 11 Eylül’deki atağın akabinde Ulusal Savunma Bakanı Akar, “Rusya Federasyonu ile yaptığımız görüşmeler daha sonrasında imzalanan mutabakatlar var. Biz uyuyoruz, muhataplarımızın da uymalarını bekliyoruz” diye bildiri verdi. Türkiye yükümlülüklerini yerine getiriyor mu, getirmiyor mu?
Türkiye, şu anda Suriye Arap Cumhuriyeti’nin topraklarında. Orada olmamızı gerektiren sebepler de sonlarımızın güvenliğinin sağlanması ve terör örgütlerinin hudut komşumuz olmasını engellemek. Hudutlarının güvenliğini sağlayacak bir otorite Suriye’de olduğu vakit, Türkiye elbette kendi topraklarına çekilecektir. Türkiye, yükümlülüklerini yerine getirdiğini söylüyor lakin Rusya birebir görüşte değil. Öbür taraftan Türkiye de Rusya’nın yükümlülüklerini yerine getirdiği konusunda kuşkulu.
RADİKAL KÜMELER HER VAKİT SAHNEDE
– Kitabınızda Suriye’de ortaya çıkan radikal kümelerin oyun değiştirici olduğunu söylüyorsunuz. Artık bu kümeler oyunu değiştirmek üzere bir daha sahnede mi?
Radikal kümeler her vakit sahnede. Suriye’de BMGK 2254 temelli bir siyasi tahlil ve memleketler arası topluluğun takviyesi olmadığı takdirde ülkede güvenlik boşlukları olacak ve radikal kümeler orada faaliyetlerini sürdürecekler. Daha birkaç gün evvel Deyrizor’da IŞİD’in hücumunda 10’dan fazla rejim askeri öldürüldü. Radikal kümeler, toprak hâkimiyetini kaybettiler lakin aksiyon yeteneği olarak mevcudiyetini sürdürüyorlar. kimi vakit bu kümelerin aksiyonları milletlerarası topluluktaki çeşitli aktörlerin yapmak istediklerine münasebet teşkil edecek yararlı bir manivela olarak da görülebilir. Önümüzde iki yol var. Biri, “Savaşın kazananı Esad’dır, kabul ediyoruz, ülkesinde ne yaptığı bizi ilgilendirmez, bizim muhatabımız odur” demektir. Bana bakılırsa hukuksal ve insani olarak hakikat ve sürdürülebilir değildir. Önümüzdeki devirde daha büyük patlamalara yol açacak bir yaklaşımdır. İkincisi, Suriye’de toplumsal mutabakata dayanan bir tahlildir. Bu da lakin memleketler arası topluluğun ortaya koyacağı siyasi irade ile yapılabilir. Esad’ın yerinin ne olacağına Suriye halkı karar verir.
SAF TUTMAK ELİMİZİ ZAYIFLATIR
Suriye krizi boyunca ABD de Rusya da Türkiye’yi sıkıntı durumda bırakan adımlar attı. ABD’nin lokal ortak olarak PKK’nin uzantısı YPG’yi seçmesi ve Türkiye’yi adeta dışlaması, Rusya’nın da Astana eseri olan çatışmasızlık bölgeleri mutabakatlarına karşılık operasyonlarını sürdürmesi ve İdlib’deki atakları birinci aklıma gelen örnekler. Bu bağlamda, Rusya’nın İdlib’de 34 askerimizin şehit edilmesindeki rolünü ve misal olayları unutmak mümkün değil.
Suriye sürecinde ABD de, Rusya da kıymet taşıyor. Şu yahut bu niçinle birine darılıp yahut uzak durup, ötekinin yanında saf tutmanın düzgün bir yol olduğunu düşünmüyorum. Elimizi zayıflatır. Natürel ABD ve Rusya da Türkiye’nin ehemmiyetini ve rolünü göz arkası etmeden hareket etmeliler. Rusya, Türkiye ile ABD içindeki bağlantıların baş aşağı gidişini ellerini oğuşturarak keyifle izliyordur herbiçimde.