KASABANIN İDEOLOJİSİYLE ŞEKİLLENEN DÜNYA
Nalan Tuntaş’ın son romanı Kasabanın Pençeleri’ni okuduktan daha sonra bende oluşan imgeyi şöyleki betimleyebilirim: sahnede biroldukca bayan var; biri sarışın oburu esmer, biri kumral başkası kızıl… Hepsi birbirine gözlerini o denli bir dikmiş ki… Dudaklarının kıvrımlarında ise silahlar… Silahlar her şeyi özetliyor aslında: ölümcül kelam düellosuna hazırlanıyorlar; birbirlerinin mezar kazıcıları olmaya dünden hazırlar. Kasabanın Pençeleri’ni anlatmak için sözcüklerden oluşturulmuş bu görsel bile yetersiz kalıyor. Burada bir doğrudanlık, dobralık ve düellonun tüm şartları var. halbuki gerçekte “namertlik”in karar sürdüğü bir dünyada yaşıyoruz. Öyleyse neden yüzde 50’lik risk göze alınsın ki?… Gerçek düzgün hayatlarını inşa edemeyenler, kurgulayamayanlar, bir manaya büründüremeyenler rakipler/rakibeler ararlar. Farklı bir biçimde, onları da en yakınlarından seçerler; kâh aile ortasından, kâh bahis komşudan, kâh iş/meslek arkadaşları etrafından… Pekala, bu “insan fazlası, üretim hatası” bireyler (veya kişiliksizler) ne kadar dobra ve direkt olabilirler ki? Hiç mümkün mü bu biçimde bir şey?
Dedikodu silahı otomatiktir, bir defada “oldukcalu atışlar” yapabilir, hatta bir taşla biroldukca kuş bile vurabilir. Dedikodu yeryüzünün en tehlikeli mikrobudur. Ne yürek dinler ne beyin ne vicdan ne de izan… Nâzım’ın ünlü cümlesi: “Anadolu insanı şehvetle konuşmayı sever” eski/kadim çağların “diyalog” kültürüne bir göndermedir. Demokrasi’nin, insan hakları’nın ve dahi güzelim faziletlerin yeşerdiği bir kültürdür bu. Ne yazık ki Anadolu’yu içten içe çürüten/kemiren bir diğer kültür kodu: geriden hançerleyen “dedikodu” kültür(süzlüğ)üdür… Mevzu komşuyu da Türk-Kürt-Ermeni-Rum-Alevi-Sünni-Sağcı-Solcu-Komünist-Milliyetçi üzere paramparça eden ve daha sonra gözü kapalı kasaplığa yönelten bir kaos ortamı bu biçimdece inşa edilir, akan kan/zaman ortasında de mekanik hale getirilir. Yani daha hayli “belden aşağı” çalışır, hiç güzel niyetli değildir. Buradan asla bir demokrasi, insan hakları, hoşluklara dair bir halt çıkmaz… kucak dolusu “karaktersiz karakter” çıkar ki sanatın (her türlü sanatın) en epey beslendiği kaynak da burasıdır, ne yazık ki…
İşin en berbat tarafı, “kasaba/taşra” her yerimizi/yanımızı işgal etmiştir. Bir gecede pıtrak üzere biten gecekondular misali… Kentleri, en ünlü caddeleri, en önemli üniversiteleri, okumuş yazmışları, entelektüelleri, sanatkarları… O denli bir “pençe” ki ele geçirdiği her beyni/yüreği eciş bücüş hale getirir. Karşınızda bir insan mı duruyor, insan kılığına bürünmüş bir “müsvedde” mi anlamakta zorlanırsınız. Bukalemunlaşmanın bir diğer versiyonu… İnsan ne hikmetse kendini fazlaca estetik bir mahlukat olarak görüyor lakin aslında beyninin/yüreğinin kıvrımlarına bakın, koskoca bir facia… halbuki insanlaşma sürecinde (evrimleşme çağlarında) aklıyla, vicdanıyla hilkat garibesi olmaktan kurtulmaya çalışıyordu. Global post-modern “kapitalist” duşta her şey tepetaklak gidiyor, ne yazık ki…
“Kasabanın ideolojisi” aslında köy ile kent içinde preslenmişliğin bir gdolayısüdür. Beşerden, insanlıktan gdolayır. İşin ilginci, çıktığı yere (köye) de, gitmek istediği yere (kente) de sirayet ederek her yeri üzücü biçimde çürütür, kokutur. Beşerle yetinse her neyse… daha sonraki evre, doğayı da kendine benzeterek hayatı tümden felç eder. Kasabalarımıza, kentlerimize bakın ne demek istendiğini çok net bakılırsabileceksiniz. Kasabalar, kentler, malum, bedensel ve ruhsal olarak betonlaşarak ruhsuzlaştı. Artık sıra terk edilen köylerde. Yeri genişletirken daraltmak, konfora/rahata uygun hale getireyim derken betonlaştırıp üst üste, alt alta tepeleme doldurmak bu biçimde bir şey. İnsanın aldığı biçimin tezahürüdür; globalleşirken ruhsal ve zihinsel lağımlaşma… Dünya artık bir “kasaba/taşra” zihniyetiyle şekillendirilmektedir.
“Ne yazık ki ortasında oturanları yoğurup çabucak hepsini tıpkı kalıba sokmak üzere bir özelliği vardı kasabanın, bununla baş etmek de kolay değildi…” İdeolojik/politik/estetik bir şuur yok ise bununla baş edebilmek olağan olarak mümkün olmayacaktır.
TARAF TUTMANIN HANDİKAPLARI
Muharririn duruşu, duruşunu romana geçirişi hayli değerlidir. Ya kendini riske ederek bir “tavır” alacak ya da “nötr” kalarak kendini sağlama bağlayacaktır. Pekala, Muharrir bunu yaparken kime/kimlere yaslanacaktır? şüphesiz romanda bedene getirdiği karakterlere, tiplere sırtını dayayarak… Şayet içlerinden birine bakışı farklıysa bunu bir Okur olarak hissetmemek mümkün değil doğal ki…
Müellif, elbette tüm karakterlerine eşit arada durmak ister. Her karakterine farklı manalar ve kaftanlar biçmek ister. Bir yargıç değildir o. Bir savcı hiç değildir. Vilayetle de suçlamak, vilayetle de kelle kopartmak üzere bir kaygısı yoktur onun. Gösterir lakin incelikli gösterir, okura der ki sen de embesil değilsin; hangi duruşu, kültürü, hayat biçimini seçeceğine kendin karar ver.
Selin’in kıssasını biraz da bu biçimde okumak gerek. Etrafımızdaki binlerce Selin’in kıssasını… Selin burada “evrimine” sadık kalmaya çalışan taraftan… İzmir üzere güzelim bir kentte doğmasına, büyümesine (aileden zayiat alarak), İstanbul’da üniversite okumasına (sevgililerden zayiat alarak) karşın bir “kasabalı”yı, kentleşme sevdalısı sandığı bir kasabalıyı “kurtarıcı” olarak görür. Evrim bu saatten daha sonra yine bilakis işlemeye başlar. Mustafa’sı yardımıyla yeni etrafında biroldukca bayan peydahlanır. Büşra, Şengül, Gönül, Meryem, Asiye, Ayten, Şermin ve olağan farklı bir vagona yerleştirebileceğimiz Jülide… Bu “dedikodu hempaları”yla Selin’in “uyumlu” bir bağ kurması hiç mümkün değildir. Mecburiyet de insanı o denli bir zehirler ki… Yaşama istenciniz, direnciniz, inancınız, umudunuz, daha ne var ise “olumluya dair”, hepsi bir anda çöker.
Selin bir farklılık üretemediği için “çöküşe yakın” duruyor zira kendini üretebileceği, bir birey olarak var edebileceği “silahını” Mustafa’sı uğruna yahut Vedat’tan korkusu uğruna, evlilik için çöpe atmıştır. Kestirme yoldan bir “çıkış” aramış fakat bunun bir çıkışsızlık olduğunu hayli kısa müddet ortasında (kasabalı olduğu andan itibaren) anlamıştır. ötürüsıyla Selin, öbür bayanlar üzere, en okumamışı, cahili üzere bir tercihte bulunmuştur. Onu başkalarından ayrıksı kılan okumuşluğunu hiçleştirmiştir. Bu niçinle, sanırım başka bayanların daha özlerine yahut yazgılarına sadık bir kıssanın izini sürdüklerini kabul etmek gerekir. Onlardan epeyce Selin’i eleştirmemiz daha mantıklı. hanımı (kendisini) “kurtuluşa” götüren aracı bayağı bir zaafla (aşk acısını Vedat’la intikamla taçlandırmak istemesi, ki aslında kökü hayli derin travmalara dayanıyor) kazaya uğratmıştır.
Yazar’ın Selin’e duyduğu sempati, onun “yanlış” tercihiyle birlikte bir çıkmaza girmiştir. Romanın sonuna hakikat Selin’i bu çıkmazdan çekip almak istemiştir. El ancak, bir daha sıradan bir dikkatsizlik (hamile kalmıştır) yüzünden başaramayacaktır. Artık Selin de dahil bütün bayanların çıkardığı “gürültü” birbirinin gölgesini hırpalamaktan öteye geçemeyecektir.
KAÇIŞ’A ODAKLI
Roman, buraya kadar yazılanlardan da anlaşılacağı üzere, Selin’in kıssasına odaklı. Selin’in öyküsü de “kaçışa” odaklı… Muharrir (Nalân Tuntaş) en başta değilse de bilhassa ikinci kısımdan itibaren “tarafını” seçiyor. Lakin bilerek ya da farkına varmayarak Selin’i yüceltmiyor, idealize etmiyor. Burada gözlemlediği bir gerçekliğe sadık kaldığını düşünüyorum. Doğrusu Selin, gıpta edilebilecek bir varlık da göster-e-miyor. Babasına/annesine, sevgililerine yaklaşımı hiç “dik başlı” olamıyor. “Asilik” onun lakin içini/ruhunu kemiriyor lakin dışa döndü mü daima sükunet içinde sıvışmayı yeğliyor.
Kaçışa odaklı bir kıssa bu demiştik. Ne var ki bu odak da bilince çıkartılmış değil. Kitap, mecmua, gazete okumasına, aydın muhalif olmalı demesine (aslında kolay bir gazete haberidir) rağmen… Çocukken babasını, bir yıldır yanlarında yatılı kalan on altı yaşındaki Zehra’nın üstünde debelenirken gördüğünde de kaçmıştı; üniversitedeki sevgilisi Ersin’in konutuna gittiğinde kapıyı geceliğiyle, neredeyse yarı çıplak açan bayanı gördüğünde de gerisin geri kaçmıştı, dışarı kaçtığı anda bile aslında içine hakikat gömülüyordu.
Bilince çıkartılamayan her türlü “dürtü” aslında bireyin mağlubiyetine giden yolu gösterir. Mustafa’yla, onun ailesiyle, hatta kayınbiraderlerinin eşleriyle ilgilerinde de bu biçimde: pısırık, içe dönük öfke, dışa dönük teslimiyet… Mustafa’ya itirazını bile (ki o, hem de üniversiteden arkadaşıdır) onun duyamayacağı bastırılmış bir ses tonuyla lisana getirebilir. Oto-kontrol/oto-sansür içten içe çürütmez de ne yapar?
Diyeceğim odur ki “içe dönük söylence”den tanımaya çalıştığımız Selin, hiç de “rol model” değildir. Bilhassa genç kızlarımıza/kadınlarımıza örnek değildir. Hele hele “evlilik yahut inançlı bir hayat için” üniversiteyi, meslek hayatına giden yolu teptiği için, kendi ayakları üzerinde durma marifetinden de yoksunluğu kabullendiği için… halbuki “ekonomik bağımsızlıktan geçer bayanın özgürlüğüne giden yol” diye bir “inanç” daima var olagelmiştir. Selin bu mevzuda bile sınıfta kalmıştır, ne yazık ki… “Sen İzmir’de doğ, büyü, tam İstanbul’da üniversitede okurken taşralı bir ağa çocuğuna gönlünü kaptır. Olacak iş mi?”
ROMANIN ŞİFRELERİ
Kasabanın Pençeleri, 19 kısımdan oluşuyor. 199 sayfa. 7. Sayfada başladığını düşünürsek ortalama 190 sayfa kurgu eseri bir eser. Farklı olan şu ki romanın girişinde hayli kıymetli misyonlar yüklediğimiz Savcı, aslında Kasabanın Ağa’sı (yani Osman Beyin en büyük oğlu Kazım Ağa ve ailesi) için yalnızca bir mezeymiş. Genç karısı Jülide bile ondan daha fazla sükse yapıyor; tesir alanı (olumsuzlukta) Savcı kocasından epey daha ileri boyutta. Kazım Ağa da romanda bir figür, yalnızca “kasaba/taşra” ideolojisinin “gölge” taşıyıcısı. Kardeşi Mustafa, üniversite okumasına/okutulmasına karşın, daha silik bir taşıyıcı; tahminen de Ağa külçeşidinin biat eğilimi doğrultusunda, sırasını beklemekte. bu biçimde harekete geçecek, kendini gösterecek ve “gerçek” bir rol kapacaktır…
Dedim ya Kasabanın Pençeleri aslında bir “kadın” romanı. (Nalân Tuntaş’ın bir romanının ismi da Gölgekadın’dı yanlış anımsamıyorsam.) Çaresizliği mesken edinmiş lakin bu ortada kendi “küçük dünyaları”nda bir ömür döngüsü kurmuş kadınlar… Biri hariç. Bu biri, tahminen Selin’den daha fazlaca bizi etkileyebilirdi; daha fazla işlenebilseydi, öylesine iliştirilmeseydi. Onun meczupluğa, oradan da tecavüz edilmeye, öldürülmeye giden öyküsü nitekim işlenmeyi hak ediyor. Hem iktidar tarafınca (Ağa ailesinin kız kardeşi) tıpkı vakitte değil. Kasabanın ideolojisi de sosyolojisi de “erkeklere” çalışıyor. Bu geleneği, Ağa ailesi bile olsa bozamamış, bozamaz da; kasabaya berbat örnek olabilir. Emsal olguları köye, kente, global dünyaya da monte edersek, “erkeklere çalışan” bir sistemi alt etmek epeyce güç görünmekte… “Aile kurumu” da bu “sistem”in temel taşı olduğuna bakılırsa…
Romanın 19 kısımdan oluştuğunu vurgulamıştık. Bu 19 kısmın giriş cümleleri daima bir kişiyi öne fırlatma doğrultusunda gelişiyor. Örneğin birinci kısım, Savcı’nın “kasabaya” atanmasına/gelişine, olağan onu heyecanla, gecikmesini sonla bekleyen Kazım Ağa’ya odaklıdır. Lakin daha sonraki kısımlarda Kazım Ağa da bayağı bir figür olarak kalır. Ağa ailesinin bayanları derece bir yeri yoktur anlatıda.
İkinci kısımda Selin’i ağır içsel itirazlarıyla karşılarız. Ağabebir daha teslim bir ömrü yeğleyen kocası Mustafa’ya dönüktür sivri okları. Ağa ailesinin çıkarları için ortalığa meze üzere sürülmesine duyduğu huzursuzluk katlanılır bir durum değildir. 20 Dönümlük arazi için Savcı’yı ve olağan genç karısını yağlamakla geçireceği vakte hayıflanır, haklı olarak. Kitap, gazete okumayı tercih edebilir yahut yürüyüşe çıkmayı…
daha sonraki kısımlarda “önden” kâh Gönül girer sahneye, kâh Meryem… her insanın lisanındaki Savcı’nın karısı Jülide de tabii… Doğrusu bize epeyce da alımlı gelmeyen öykülerinin bilgilerina girmeye gerek yok.
OKUR-YAZAR-ELEŞTİRMEN TRAFİĞİ…
Üst-Okur yahut Eleştirmen olağan olarak “Yazar’ın derdini” anlamaya/algılamaya çalışır. Eleştirmen’i şimdilik kaydıyla kenara alırsak, Üst-Okur kendi arayışlarına, söz sanatından aldığı hazlarına odaklıdır. Sözlerin güzel/afili konumlarının taşıdığı öykü kararında kâh merak, kâh heyecan, kâh sevinç, kâh hüzün gibisi duygu/düşün durumlarına girer. Ruh ve vücut devinimlerinden ne hale girdiklerini takip edebiliriz. Üst-Okur eleştirmenliği de bir biçimde üst’lenmiştir. Metni çözdükten daha sonra, bu sefer ritmine odaklanır. Her cümle/tümce, kurgu modülü öykünün ivmesini birebir seviyede sürdürebiliyor mu? Yoksa bir aksama/tekleme, heyecan kaybı mı sergiliyor?
Muharrir, bir okur avcısı ise olağan olarak daha geniş kesitin “seviyesini” baz alacaktır. Anlatısını, lisan, kurgu ögelerini, metafor seçimlerini, hatta karakterlerinin “niteliklerini” buna bakılırsa belirleyecektir.
Müellif (burada Nalân Tuntaş), yer yer Üst-Okur’a göz kırpmakla birlikte temelinde Genel-Okur’un kıssasına odaklanır. kolay insanların dünyasıyla hemhal olmanın derin yapısında gizlenmiş dürtü, onları değiştirmek için, yer yer sarsmak için teşebbüslerde bulunsa da özünde onları kendi halleriyle baş başa bırakmaktan yanadır. Her ne kadar kendilerine sözlerden ayna tutmalarını sağlamak istese de ayna ne yazık ki fazla makyaj kaldırmamaktadır. Psikolojinin/psikiyatrinin kullandığı tekniklerden midir bilmem lakin bayağı-Okur’un avlanmasına giden yol, onu ya tuzağa çekmekten ya da yüceltmekten geçer; kimi vakit de aşağılayıp hırpalamaktan… Azap boyutuna, yani kendinden tiksinti boyutuna getirmeden… Nalân Tuntaş’ın “kasabalı/taşralı” bayan tipleri/karakterleri Selin’den hakikat kendilerine baktıklarında yavaşça bozum oluyorlar, doğal olarak. Selin kitap, mecmua okuyorsa pekâlâ kendileri de okuyabilirler canım!
Üst-Okur kelamda “kurtarılmış mıntıka”dan seyretmektedir “insanlaşma savaşı”nı. O, artık daha uygun bir hayatın izini sürmektedir; sanatta, gündelik hayatta, bilim-teknikte vs. Bu okur/sanat seyircisi bir ölçü bencil/narsist kimlik edinmiştir. İncelmenin, beğeni eşiğinin neredeyse en üst basamaklarına tırmanmıştır. Zihinsel bir gettoda yaşamayı yeğlemeye başlamıştır. Ne yazık ki “gerçek dünya” o kadar da sterilize değildir. Köy-Kent-Kasaba iç içe geçmiştir ve hudutları “hemen hemen” fazlaca telli, duvarlı, yükseltili seviyeye getirilememiştir. Sorun şu ki Üst-Tabaka’nın Alt-Tabaka’ya gereksinimi çabucak hemen “son”lanmamıştır. Tarihte biroldukça “son” varsa bu da onlardan biri olacaktır ancak çabucak hemen epey erken görünüyor.
SONUÇ
Kocasının kendisini Savcı’nın karısı Jülide’yle aldattığını öğrendikten daha sonra kaçışa “son” defa gözünü diken Selin, orta uzunluk bavulunu hazırlar ve eşi Mustafa’ya İstanbul’a gideceğini söyler. Maksadı dönmemektir. Ne var ki kör talih bir defa daha onu sabote etmeye hazırdır. Mustafa’nın kardeşi Şermin’in (benim romanda kendisini daha epeyce görmek istediğim biridir o) kayıplara karıştığı bir devirde “gitmesi” hiç de güzel karşılanmayacaktır.
Bu durumda gebe Selin ne yapmalıdır? Karnındaki bebeği için dizini kırıp erkeğinin çevresinde/etrafında dönenip durmalı mı? Daha uygun şartları oluşturup o denli mi sıvışmalıdır? Gecikmeli de olsa İstanbul’a gitmiş, hastane odasına doğum denetim için yerleşmiş ve pencereden görüntüyü seyretmektedir. Seyrettiği görünümün her karesinde kendi geçmişi şekillenmektedir.
“Son defa düşündü. aslına bakarsan iki türlü de kaçmış olacaktı. Kasabaya dönerse, gayret etmekten, kanıtlamaktan kendini. Dönmezse, son defa seçtiği hayattan ve kasabadan. Hangisi gerçek kaçıştı? Bilemedi.” Evet, ne yazık ki Selin hiç bir vakit o “bilemedi” eşiğini aşamadı, aşamaz…
Nalan Tuntaş’ı kutluyorum. kolay görünen bir “konu/tema” ekseninde, abartıya kaçmadan bir eser ortaya koymuş. Kimileri “büyük anlatılar” peşinde koşarken rezil olurlar, kimileri da küçümen kıssalarla insanı yalın hallerinde görme/gösterme seyahatlere çıkarlar.
Çok okunması ve üzerinde düşünülmesi dileğiyle…
Nalân Tuntaş, Kasabanın Pençeleri, Yitik Ülke Yayınları, İstanbul, Temmuz 2021
Alaattin Topçu
NALAN TUNTAŞ’IN KASABANIN PENÇELERİ KİTABINI SATIN ALMAK İÇİN TIKLAYIN
Nalan Tuntaş’ın son romanı Kasabanın Pençeleri’ni okuduktan daha sonra bende oluşan imgeyi şöyleki betimleyebilirim: sahnede biroldukca bayan var; biri sarışın oburu esmer, biri kumral başkası kızıl… Hepsi birbirine gözlerini o denli bir dikmiş ki… Dudaklarının kıvrımlarında ise silahlar… Silahlar her şeyi özetliyor aslında: ölümcül kelam düellosuna hazırlanıyorlar; birbirlerinin mezar kazıcıları olmaya dünden hazırlar. Kasabanın Pençeleri’ni anlatmak için sözcüklerden oluşturulmuş bu görsel bile yetersiz kalıyor. Burada bir doğrudanlık, dobralık ve düellonun tüm şartları var. halbuki gerçekte “namertlik”in karar sürdüğü bir dünyada yaşıyoruz. Öyleyse neden yüzde 50’lik risk göze alınsın ki?… Gerçek düzgün hayatlarını inşa edemeyenler, kurgulayamayanlar, bir manaya büründüremeyenler rakipler/rakibeler ararlar. Farklı bir biçimde, onları da en yakınlarından seçerler; kâh aile ortasından, kâh bahis komşudan, kâh iş/meslek arkadaşları etrafından… Pekala, bu “insan fazlası, üretim hatası” bireyler (veya kişiliksizler) ne kadar dobra ve direkt olabilirler ki? Hiç mümkün mü bu biçimde bir şey?
Dedikodu silahı otomatiktir, bir defada “oldukcalu atışlar” yapabilir, hatta bir taşla biroldukca kuş bile vurabilir. Dedikodu yeryüzünün en tehlikeli mikrobudur. Ne yürek dinler ne beyin ne vicdan ne de izan… Nâzım’ın ünlü cümlesi: “Anadolu insanı şehvetle konuşmayı sever” eski/kadim çağların “diyalog” kültürüne bir göndermedir. Demokrasi’nin, insan hakları’nın ve dahi güzelim faziletlerin yeşerdiği bir kültürdür bu. Ne yazık ki Anadolu’yu içten içe çürüten/kemiren bir diğer kültür kodu: geriden hançerleyen “dedikodu” kültür(süzlüğ)üdür… Mevzu komşuyu da Türk-Kürt-Ermeni-Rum-Alevi-Sünni-Sağcı-Solcu-Komünist-Milliyetçi üzere paramparça eden ve daha sonra gözü kapalı kasaplığa yönelten bir kaos ortamı bu biçimdece inşa edilir, akan kan/zaman ortasında de mekanik hale getirilir. Yani daha hayli “belden aşağı” çalışır, hiç güzel niyetli değildir. Buradan asla bir demokrasi, insan hakları, hoşluklara dair bir halt çıkmaz… kucak dolusu “karaktersiz karakter” çıkar ki sanatın (her türlü sanatın) en epey beslendiği kaynak da burasıdır, ne yazık ki…
İşin en berbat tarafı, “kasaba/taşra” her yerimizi/yanımızı işgal etmiştir. Bir gecede pıtrak üzere biten gecekondular misali… Kentleri, en ünlü caddeleri, en önemli üniversiteleri, okumuş yazmışları, entelektüelleri, sanatkarları… O denli bir “pençe” ki ele geçirdiği her beyni/yüreği eciş bücüş hale getirir. Karşınızda bir insan mı duruyor, insan kılığına bürünmüş bir “müsvedde” mi anlamakta zorlanırsınız. Bukalemunlaşmanın bir diğer versiyonu… İnsan ne hikmetse kendini fazlaca estetik bir mahlukat olarak görüyor lakin aslında beyninin/yüreğinin kıvrımlarına bakın, koskoca bir facia… halbuki insanlaşma sürecinde (evrimleşme çağlarında) aklıyla, vicdanıyla hilkat garibesi olmaktan kurtulmaya çalışıyordu. Global post-modern “kapitalist” duşta her şey tepetaklak gidiyor, ne yazık ki…
“Kasabanın ideolojisi” aslında köy ile kent içinde preslenmişliğin bir gdolayısüdür. Beşerden, insanlıktan gdolayır. İşin ilginci, çıktığı yere (köye) de, gitmek istediği yere (kente) de sirayet ederek her yeri üzücü biçimde çürütür, kokutur. Beşerle yetinse her neyse… daha sonraki evre, doğayı da kendine benzeterek hayatı tümden felç eder. Kasabalarımıza, kentlerimize bakın ne demek istendiğini çok net bakılırsabileceksiniz. Kasabalar, kentler, malum, bedensel ve ruhsal olarak betonlaşarak ruhsuzlaştı. Artık sıra terk edilen köylerde. Yeri genişletirken daraltmak, konfora/rahata uygun hale getireyim derken betonlaştırıp üst üste, alt alta tepeleme doldurmak bu biçimde bir şey. İnsanın aldığı biçimin tezahürüdür; globalleşirken ruhsal ve zihinsel lağımlaşma… Dünya artık bir “kasaba/taşra” zihniyetiyle şekillendirilmektedir.
“Ne yazık ki ortasında oturanları yoğurup çabucak hepsini tıpkı kalıba sokmak üzere bir özelliği vardı kasabanın, bununla baş etmek de kolay değildi…” İdeolojik/politik/estetik bir şuur yok ise bununla baş edebilmek olağan olarak mümkün olmayacaktır.
TARAF TUTMANIN HANDİKAPLARI
Muharririn duruşu, duruşunu romana geçirişi hayli değerlidir. Ya kendini riske ederek bir “tavır” alacak ya da “nötr” kalarak kendini sağlama bağlayacaktır. Pekala, Muharrir bunu yaparken kime/kimlere yaslanacaktır? şüphesiz romanda bedene getirdiği karakterlere, tiplere sırtını dayayarak… Şayet içlerinden birine bakışı farklıysa bunu bir Okur olarak hissetmemek mümkün değil doğal ki…
Müellif, elbette tüm karakterlerine eşit arada durmak ister. Her karakterine farklı manalar ve kaftanlar biçmek ister. Bir yargıç değildir o. Bir savcı hiç değildir. Vilayetle de suçlamak, vilayetle de kelle kopartmak üzere bir kaygısı yoktur onun. Gösterir lakin incelikli gösterir, okura der ki sen de embesil değilsin; hangi duruşu, kültürü, hayat biçimini seçeceğine kendin karar ver.
Selin’in kıssasını biraz da bu biçimde okumak gerek. Etrafımızdaki binlerce Selin’in kıssasını… Selin burada “evrimine” sadık kalmaya çalışan taraftan… İzmir üzere güzelim bir kentte doğmasına, büyümesine (aileden zayiat alarak), İstanbul’da üniversite okumasına (sevgililerden zayiat alarak) karşın bir “kasabalı”yı, kentleşme sevdalısı sandığı bir kasabalıyı “kurtarıcı” olarak görür. Evrim bu saatten daha sonra yine bilakis işlemeye başlar. Mustafa’sı yardımıyla yeni etrafında biroldukca bayan peydahlanır. Büşra, Şengül, Gönül, Meryem, Asiye, Ayten, Şermin ve olağan farklı bir vagona yerleştirebileceğimiz Jülide… Bu “dedikodu hempaları”yla Selin’in “uyumlu” bir bağ kurması hiç mümkün değildir. Mecburiyet de insanı o denli bir zehirler ki… Yaşama istenciniz, direnciniz, inancınız, umudunuz, daha ne var ise “olumluya dair”, hepsi bir anda çöker.
Selin bir farklılık üretemediği için “çöküşe yakın” duruyor zira kendini üretebileceği, bir birey olarak var edebileceği “silahını” Mustafa’sı uğruna yahut Vedat’tan korkusu uğruna, evlilik için çöpe atmıştır. Kestirme yoldan bir “çıkış” aramış fakat bunun bir çıkışsızlık olduğunu hayli kısa müddet ortasında (kasabalı olduğu andan itibaren) anlamıştır. ötürüsıyla Selin, öbür bayanlar üzere, en okumamışı, cahili üzere bir tercihte bulunmuştur. Onu başkalarından ayrıksı kılan okumuşluğunu hiçleştirmiştir. Bu niçinle, sanırım başka bayanların daha özlerine yahut yazgılarına sadık bir kıssanın izini sürdüklerini kabul etmek gerekir. Onlardan epeyce Selin’i eleştirmemiz daha mantıklı. hanımı (kendisini) “kurtuluşa” götüren aracı bayağı bir zaafla (aşk acısını Vedat’la intikamla taçlandırmak istemesi, ki aslında kökü hayli derin travmalara dayanıyor) kazaya uğratmıştır.
Yazar’ın Selin’e duyduğu sempati, onun “yanlış” tercihiyle birlikte bir çıkmaza girmiştir. Romanın sonuna hakikat Selin’i bu çıkmazdan çekip almak istemiştir. El ancak, bir daha sıradan bir dikkatsizlik (hamile kalmıştır) yüzünden başaramayacaktır. Artık Selin de dahil bütün bayanların çıkardığı “gürültü” birbirinin gölgesini hırpalamaktan öteye geçemeyecektir.
KAÇIŞ’A ODAKLI
Roman, buraya kadar yazılanlardan da anlaşılacağı üzere, Selin’in kıssasına odaklı. Selin’in öyküsü de “kaçışa” odaklı… Muharrir (Nalân Tuntaş) en başta değilse de bilhassa ikinci kısımdan itibaren “tarafını” seçiyor. Lakin bilerek ya da farkına varmayarak Selin’i yüceltmiyor, idealize etmiyor. Burada gözlemlediği bir gerçekliğe sadık kaldığını düşünüyorum. Doğrusu Selin, gıpta edilebilecek bir varlık da göster-e-miyor. Babasına/annesine, sevgililerine yaklaşımı hiç “dik başlı” olamıyor. “Asilik” onun lakin içini/ruhunu kemiriyor lakin dışa döndü mü daima sükunet içinde sıvışmayı yeğliyor.
Kaçışa odaklı bir kıssa bu demiştik. Ne var ki bu odak da bilince çıkartılmış değil. Kitap, mecmua, gazete okumasına, aydın muhalif olmalı demesine (aslında kolay bir gazete haberidir) rağmen… Çocukken babasını, bir yıldır yanlarında yatılı kalan on altı yaşındaki Zehra’nın üstünde debelenirken gördüğünde de kaçmıştı; üniversitedeki sevgilisi Ersin’in konutuna gittiğinde kapıyı geceliğiyle, neredeyse yarı çıplak açan bayanı gördüğünde de gerisin geri kaçmıştı, dışarı kaçtığı anda bile aslında içine hakikat gömülüyordu.
Bilince çıkartılamayan her türlü “dürtü” aslında bireyin mağlubiyetine giden yolu gösterir. Mustafa’yla, onun ailesiyle, hatta kayınbiraderlerinin eşleriyle ilgilerinde de bu biçimde: pısırık, içe dönük öfke, dışa dönük teslimiyet… Mustafa’ya itirazını bile (ki o, hem de üniversiteden arkadaşıdır) onun duyamayacağı bastırılmış bir ses tonuyla lisana getirebilir. Oto-kontrol/oto-sansür içten içe çürütmez de ne yapar?
Diyeceğim odur ki “içe dönük söylence”den tanımaya çalıştığımız Selin, hiç de “rol model” değildir. Bilhassa genç kızlarımıza/kadınlarımıza örnek değildir. Hele hele “evlilik yahut inançlı bir hayat için” üniversiteyi, meslek hayatına giden yolu teptiği için, kendi ayakları üzerinde durma marifetinden de yoksunluğu kabullendiği için… halbuki “ekonomik bağımsızlıktan geçer bayanın özgürlüğüne giden yol” diye bir “inanç” daima var olagelmiştir. Selin bu mevzuda bile sınıfta kalmıştır, ne yazık ki… “Sen İzmir’de doğ, büyü, tam İstanbul’da üniversitede okurken taşralı bir ağa çocuğuna gönlünü kaptır. Olacak iş mi?”
ROMANIN ŞİFRELERİ
Kasabanın Pençeleri, 19 kısımdan oluşuyor. 199 sayfa. 7. Sayfada başladığını düşünürsek ortalama 190 sayfa kurgu eseri bir eser. Farklı olan şu ki romanın girişinde hayli kıymetli misyonlar yüklediğimiz Savcı, aslında Kasabanın Ağa’sı (yani Osman Beyin en büyük oğlu Kazım Ağa ve ailesi) için yalnızca bir mezeymiş. Genç karısı Jülide bile ondan daha fazla sükse yapıyor; tesir alanı (olumsuzlukta) Savcı kocasından epey daha ileri boyutta. Kazım Ağa da romanda bir figür, yalnızca “kasaba/taşra” ideolojisinin “gölge” taşıyıcısı. Kardeşi Mustafa, üniversite okumasına/okutulmasına karşın, daha silik bir taşıyıcı; tahminen de Ağa külçeşidinin biat eğilimi doğrultusunda, sırasını beklemekte. bu biçimde harekete geçecek, kendini gösterecek ve “gerçek” bir rol kapacaktır…
Dedim ya Kasabanın Pençeleri aslında bir “kadın” romanı. (Nalân Tuntaş’ın bir romanının ismi da Gölgekadın’dı yanlış anımsamıyorsam.) Çaresizliği mesken edinmiş lakin bu ortada kendi “küçük dünyaları”nda bir ömür döngüsü kurmuş kadınlar… Biri hariç. Bu biri, tahminen Selin’den daha fazlaca bizi etkileyebilirdi; daha fazla işlenebilseydi, öylesine iliştirilmeseydi. Onun meczupluğa, oradan da tecavüz edilmeye, öldürülmeye giden öyküsü nitekim işlenmeyi hak ediyor. Hem iktidar tarafınca (Ağa ailesinin kız kardeşi) tıpkı vakitte değil. Kasabanın ideolojisi de sosyolojisi de “erkeklere” çalışıyor. Bu geleneği, Ağa ailesi bile olsa bozamamış, bozamaz da; kasabaya berbat örnek olabilir. Emsal olguları köye, kente, global dünyaya da monte edersek, “erkeklere çalışan” bir sistemi alt etmek epeyce güç görünmekte… “Aile kurumu” da bu “sistem”in temel taşı olduğuna bakılırsa…
Romanın 19 kısımdan oluştuğunu vurgulamıştık. Bu 19 kısmın giriş cümleleri daima bir kişiyi öne fırlatma doğrultusunda gelişiyor. Örneğin birinci kısım, Savcı’nın “kasabaya” atanmasına/gelişine, olağan onu heyecanla, gecikmesini sonla bekleyen Kazım Ağa’ya odaklıdır. Lakin daha sonraki kısımlarda Kazım Ağa da bayağı bir figür olarak kalır. Ağa ailesinin bayanları derece bir yeri yoktur anlatıda.
İkinci kısımda Selin’i ağır içsel itirazlarıyla karşılarız. Ağabebir daha teslim bir ömrü yeğleyen kocası Mustafa’ya dönüktür sivri okları. Ağa ailesinin çıkarları için ortalığa meze üzere sürülmesine duyduğu huzursuzluk katlanılır bir durum değildir. 20 Dönümlük arazi için Savcı’yı ve olağan genç karısını yağlamakla geçireceği vakte hayıflanır, haklı olarak. Kitap, gazete okumayı tercih edebilir yahut yürüyüşe çıkmayı…
daha sonraki kısımlarda “önden” kâh Gönül girer sahneye, kâh Meryem… her insanın lisanındaki Savcı’nın karısı Jülide de tabii… Doğrusu bize epeyce da alımlı gelmeyen öykülerinin bilgilerina girmeye gerek yok.
OKUR-YAZAR-ELEŞTİRMEN TRAFİĞİ…
Üst-Okur yahut Eleştirmen olağan olarak “Yazar’ın derdini” anlamaya/algılamaya çalışır. Eleştirmen’i şimdilik kaydıyla kenara alırsak, Üst-Okur kendi arayışlarına, söz sanatından aldığı hazlarına odaklıdır. Sözlerin güzel/afili konumlarının taşıdığı öykü kararında kâh merak, kâh heyecan, kâh sevinç, kâh hüzün gibisi duygu/düşün durumlarına girer. Ruh ve vücut devinimlerinden ne hale girdiklerini takip edebiliriz. Üst-Okur eleştirmenliği de bir biçimde üst’lenmiştir. Metni çözdükten daha sonra, bu sefer ritmine odaklanır. Her cümle/tümce, kurgu modülü öykünün ivmesini birebir seviyede sürdürebiliyor mu? Yoksa bir aksama/tekleme, heyecan kaybı mı sergiliyor?
Muharrir, bir okur avcısı ise olağan olarak daha geniş kesitin “seviyesini” baz alacaktır. Anlatısını, lisan, kurgu ögelerini, metafor seçimlerini, hatta karakterlerinin “niteliklerini” buna bakılırsa belirleyecektir.
Müellif (burada Nalân Tuntaş), yer yer Üst-Okur’a göz kırpmakla birlikte temelinde Genel-Okur’un kıssasına odaklanır. kolay insanların dünyasıyla hemhal olmanın derin yapısında gizlenmiş dürtü, onları değiştirmek için, yer yer sarsmak için teşebbüslerde bulunsa da özünde onları kendi halleriyle baş başa bırakmaktan yanadır. Her ne kadar kendilerine sözlerden ayna tutmalarını sağlamak istese de ayna ne yazık ki fazla makyaj kaldırmamaktadır. Psikolojinin/psikiyatrinin kullandığı tekniklerden midir bilmem lakin bayağı-Okur’un avlanmasına giden yol, onu ya tuzağa çekmekten ya da yüceltmekten geçer; kimi vakit de aşağılayıp hırpalamaktan… Azap boyutuna, yani kendinden tiksinti boyutuna getirmeden… Nalân Tuntaş’ın “kasabalı/taşralı” bayan tipleri/karakterleri Selin’den hakikat kendilerine baktıklarında yavaşça bozum oluyorlar, doğal olarak. Selin kitap, mecmua okuyorsa pekâlâ kendileri de okuyabilirler canım!
Üst-Okur kelamda “kurtarılmış mıntıka”dan seyretmektedir “insanlaşma savaşı”nı. O, artık daha uygun bir hayatın izini sürmektedir; sanatta, gündelik hayatta, bilim-teknikte vs. Bu okur/sanat seyircisi bir ölçü bencil/narsist kimlik edinmiştir. İncelmenin, beğeni eşiğinin neredeyse en üst basamaklarına tırmanmıştır. Zihinsel bir gettoda yaşamayı yeğlemeye başlamıştır. Ne yazık ki “gerçek dünya” o kadar da sterilize değildir. Köy-Kent-Kasaba iç içe geçmiştir ve hudutları “hemen hemen” fazlaca telli, duvarlı, yükseltili seviyeye getirilememiştir. Sorun şu ki Üst-Tabaka’nın Alt-Tabaka’ya gereksinimi çabucak hemen “son”lanmamıştır. Tarihte biroldukça “son” varsa bu da onlardan biri olacaktır ancak çabucak hemen epey erken görünüyor.
SONUÇ
Kocasının kendisini Savcı’nın karısı Jülide’yle aldattığını öğrendikten daha sonra kaçışa “son” defa gözünü diken Selin, orta uzunluk bavulunu hazırlar ve eşi Mustafa’ya İstanbul’a gideceğini söyler. Maksadı dönmemektir. Ne var ki kör talih bir defa daha onu sabote etmeye hazırdır. Mustafa’nın kardeşi Şermin’in (benim romanda kendisini daha epeyce görmek istediğim biridir o) kayıplara karıştığı bir devirde “gitmesi” hiç de güzel karşılanmayacaktır.
Bu durumda gebe Selin ne yapmalıdır? Karnındaki bebeği için dizini kırıp erkeğinin çevresinde/etrafında dönenip durmalı mı? Daha uygun şartları oluşturup o denli mi sıvışmalıdır? Gecikmeli de olsa İstanbul’a gitmiş, hastane odasına doğum denetim için yerleşmiş ve pencereden görüntüyü seyretmektedir. Seyrettiği görünümün her karesinde kendi geçmişi şekillenmektedir.
“Son defa düşündü. aslına bakarsan iki türlü de kaçmış olacaktı. Kasabaya dönerse, gayret etmekten, kanıtlamaktan kendini. Dönmezse, son defa seçtiği hayattan ve kasabadan. Hangisi gerçek kaçıştı? Bilemedi.” Evet, ne yazık ki Selin hiç bir vakit o “bilemedi” eşiğini aşamadı, aşamaz…
Nalan Tuntaş’ı kutluyorum. kolay görünen bir “konu/tema” ekseninde, abartıya kaçmadan bir eser ortaya koymuş. Kimileri “büyük anlatılar” peşinde koşarken rezil olurlar, kimileri da küçümen kıssalarla insanı yalın hallerinde görme/gösterme seyahatlere çıkarlar.
Çok okunması ve üzerinde düşünülmesi dileğiyle…
Nalân Tuntaş, Kasabanın Pençeleri, Yitik Ülke Yayınları, İstanbul, Temmuz 2021
Alaattin Topçu
NALAN TUNTAŞ’IN KASABANIN PENÇELERİ KİTABINI SATIN ALMAK İÇİN TIKLAYIN