Kadife çiçekleri Anadolu’yu bir uçtan başkasına arşınlamış, en yaygın bitkilerden biri. Bunda kuşkusuz bitkinin klasik tarımda zerzevatları böcek ve çeşitli hastalıklardan korumak için kullanılmasının da tesiri olmalı. Lakin bunun haricinde kadife çiçeğinin sosyo-kültürel bir geçmişi de var.
HİNDİSTAN’DAN ANADOLU’YA, İRAN’DAN ROMA’YA KADİFE ÇİÇEĞİ
Antalya’nın Manavgat ilçesine bağlı Değirmenözü köyünde 1980’li senelerda çekilen bir belgeselde, mahallî halkın bir düğününe tanıklık ediliyor. Prof. Dr. Yücel Aşkın’ın danışmanlığında Usta Direktör İsmail Çoruh’un çektiği ve 1989’da TRT’de yayımlanan Köprüçay Serüveni isimli belgeselde, Isparta-Aksu’da, Dedegöl Dağının koynundan doğup, irili ufaklı derelerle beslenerek koca bir ırmağa dönüştükten daha sonra Antalya-Serik’te, Boğazkent’ten Akdeniz’e dökülen Köprüçay’ın ve onun kıyısında yaşayan halkın hikayelerine yer veriliyor.
DEĞİRMENÖZÜ KÖYÜNDE GELİN TACINI SÜSLEYEN KADİFE ÇİÇEKLERİ
Köprüçay’ın kıyısında yüzlerce yıldır varlığını sürdüren köylerden biri olan Değirmenözü’nde düğünden belgesele yansıyan imgeler içinde dikkat çeken bir sahne var. Gelin başının üzerinde kuş tüyleri ve süslü işlemelerin yanı sıra boynuna kolye üzere taktığı kadife çiçekleri dikkat çekiyor. Bir ipe dizilmiş turuncu kadife çiçekleri hem imajıyla birebir vakitte kokusuyla düğüne özel bir mana katıyor olmalı.
* Değirmenözü (Köprüçay Serüveni Belgeselinden)
KADİFE ÇİÇEKLERİ KALKÜTA’DAKİ ÇİÇEK PAZARININ GÖZDESİ
Kadife çiçeği, Torosların koynundaki Antalya-Değirmenözü köyüne yaklaşık 6 bin kilometre uzaklıkta bulunan Hindistan’ın Kalküta kentinde kurulan klasik çiçek pazarında en epeyce satılan çiçekler içinde yer alır. Sarı, turuncu, koyu kırmızı; rengârenk kadife çiçekleri, tüm Hindistan’da olduğu üzere Kalküta’daki çiçek pazarının da gözdeleri içinde. Kadife çiçekleri, doğumdan mevte, düğünden cenazeye, inançtan kültüre hayatın her alanına eşlik ediyor. Tıpkı Anadolu’nun birden fazla bölgesinde olduğu gibi…
BİR TUTAM FESLEĞEN, BİR TUTAM KADİFE ÇİÇEĞİ
Bilhassa Batı Anadolu kırsalında birden fazla köyde kadife çiçekleri bir demet fesleğenle bir arada yeni ölen birinin mezarının üzerine bırakılır. Ölenin isminin yazıldığı bir tahta, bir de kadife çiçekleri… Muğla’nın Milas ilçesine bağlı Çomakdağ köyünün bayanlarının başından hiç çiçek eksik olmaz. kimi bazı gül, kimi bazı karanfil lakin vilayetle de kadife çiçekleri… Birçok yerde yaşını başını almış adamların de kulağının ardında bir kadife çiçeği sokuşturduğu, öylece davar gütmeye gittiği ya da eşeksırtında aheste aheste bostana yanlışsız yol aldığı görülür…
DAĞ KÖYLERİNDE JENERASYONDAN NESLE AKTARILAN TOHUMLAR
Antalya’da Akseki’nin, Gündoğmuş’un, Gazipaşa’nın, Elmalı’nın, Kaş’ın, Finike’nin; Isparta’da Eğirdir’in, Yalvaç’ın, Sütçüler’in, Şarkikaraağaç ve Aksu’nun dağ köylerinde kadife çiçeği tohumları asırlardır jenerasyondan jenerasyona aktarılan bir hazine üzere küçük bez keselerde ihtimamla saklanır. Zira kadife çiçekleri içerdiği bileşenlerin bitkilere ziyan veren böcekleri uzak tutan özelliği niçiniyle kültürel kullanmasının yanında klâsik ziraî üretimin de vazgeçilmezleri içindedır.
ANADOLU BEŞERİNİN BAŞININ TACI
Domates-biber yetiştirirken, bahçe sularken, türkü söylerken, asker uğurlarken, kız çıkarırken, gelin alırken, kına yakarken, sevdiklerini öteki dünyaya uğurlarken… Anadolu insanı kadife çiçeğini daima baş tacı yapmıştır…
ANAVATANI MEKSİKA OLAN KADİFE ÇİÇEĞİ ANADOLU’YA NASIL GELDİ
Anavatanı Meksika olarak bilinen kadife çiçeği nasıl olup da binlerce kilometre uzaklara yayılmış ve Latin Amerika’dan Hindistan’a, İran’dan Anadolu’ya, Kuzey Afrika’dan Avrupa’ya, bu biçimdesine baş tacı edilecek kadar sevilmiş olabilir? Meksika’nın yerli halkı olan Aztek’lerin dini merasimlerde ve tıbbi emellerle kadife çiçeklerini kullandıkları, bitkinin İspanyol sömürgeciler tarafınca 16. Yüzyılda Avrupa’ya gdolayıldüğü kaydedilir. Lakin Avrupalı kâşifler ve sömürgeciler tarafınca Amerika kıtasının ve Meksika’nın çabucak hemen keşfedilmediği vakit içinderda, hatta Roma imparatorluğu öncesinde Avrupa Akdeniz’inde kadife çiçeğinin yetiştirildiği, ismine efsaneler, mitler oluşturulduğu biliniyor. Avrupalılar’ın ‘Marigold’ ismiyle andığı kadife çiçeğinin geçmişiyle ilgili soruya her durumda kesin bir karşılık vermek kolay değil. Bana kalırsa gerekli de değil. Bilhassa de egemenlerin gözünden yazılmış tarih dizgesi birden fazla vakit gerçeği olduğu üzere değil, istenildiği üzere yansıtmakta oldukça yol almışken. Zira birtakım kalıplar insanın zihin çekmecelerinin kendi dilediği üzere derli toplu durmasından yana yontularak hazırlanmıyor mu. Bu yüzden hayatın biroldukca ortak yanını teğet geçmiyor muyuz?
İSMİNİ ETRÜSK DİNİNİN PEYGAMBERİNDEN ALAN ÇİÇEK
Fakat bir daha de kadife çiçeğinin geçmişine özetlemek gerekirse bir göz atmamızın sakıncası yok şüphesiz. Bilimsel ismi ‘Tagetes’ olan kadife çiçeği, çok kalabalık bir bitki ailesi olan papatyagillere (Asteraceae) mensup. Yeryüzünü sarıp sarmalayan bu büyük ailenin en göz alıcı üyelerinden biri denilebilir. Kadife çiçeğinin bilimsel ismi olan Latince Tagetes’in kökeni, Etrüsk inancının kurucusu olarak bilinen ve Jüpiter’in torunu olduğuna inanılan Tages’ten geliyor. Roma külçeşidini de etkileyen bu inanca bakılırsa Etrüsk inancının peygamberi olan Tages, bir çiftçinin tarlasını sürdüğü sırada topraktan çıkmıştır. Kadife çiçeği de dikildiği bahçelerde, tarla kenarlarında her yıl bir daha çıkarak bu inanışı somutlarcasına binlerce yıldır varlığını sürdürüyor.
ELBRUZ DAĞLARINDA BİR KÖY: MASULE’NİN KADİFE ÇİÇEKLERİ
İran’da da büyük kentlerden uzak dağ köylerine çabucak her yerleşimde kadife çiçekleri hayatın ortasında yer alıyor. UNESCO Dünya Kültür Mirası listesinde yer alan Erdebil’deki Pir Safiyüddin Erdebili külliyesi bahçesinin peyzajının kıymetli bir modülünü kadife çiçekleri oluşturuyor. Tahran, Meşhed, İsfahan, Şiraz ve Tebriz üzere büyük kentlerin parklarında kadife çiçeklerini görmek mümkün. Elburz Dağları ile Hazar Denizi içindeki dağlık bölgeyi oluşturan Gilan eyaletine bağlı Fumen kentindeki Masule köyü de kadife çiçeğinin vazgeçilmez olduğu yerleşimlerden. Birbiri arkasına yamaçlbazı bazılanmış toprak damlı klasik konutların peyzajını kadife çiçekleri tamamlıyor. Pencere önlerinde, bahçelerde ve küçük dükkânların kıyılarında Jüpiter’in torunu Tages’in efsanesini, Hüsrev ile Şirin’in hikayesiyle harmanlayarak yaşatmaya çalışıyorlar güya. Günün büyük kısmında sisle kaplı olan Masule köyünde sabahın birinci saatlerinde gün ışığını arayan kadife çiçekleri büyülü bir masal âleminin kesimi gibiler.
DİNLER VE LİSANLAR DEĞİŞSE DE KADİFE ÇİÇEĞİ DEĞİŞMİYOR
Tıpkı masallar, efsaneler ve inançlar üzere kimi bitkiler ve çiçekleri de binlerce yıldır sonlarını insanların çizdiği coğrafyaları aşıp, beşere karşın insan için varoluş hikayesini anlatmayı sürdürüyor. Dinler, lisanlar, ırklar değişse de kadife çiçekleri o insanı büyüleyen renkleri ve ince, etkileyici kokusuyla daima tıpkı etkiyi bırakıyor yeryüzünün dört bir yanındaki insanlarda. Anadolu coğrafyasına birinci sefer nasıl ve kimler tarafınca getirildiği hakkında kesin bir bilgimiz olmasa da kadife çiçeklerinin bu toprakların insanları tarafınca hala tercih edildiğini görmek hoş.
BEN ONUN IŞIKLI SURETİNE VURGUNUM
Tıbbi ve aromatik yararları, kimyasal ve antibakteriyel özellikleri ile onlarca öteki bileşeni olağan olarak pahalıdır ve şimdilik bir kenarda durabilir. Ben birinci gördüğüm günden beri onun ışıklı suretine vurgunum.
Tüm yeryüzünü adımladığı ve her gittiği yerde baş tacı edildiği biçimde güya daima o uzak dağ köyünden öteki bir yere gitmemiş üzere oralı kalabilen…
Büyüleyici bir kokusu olduğu biçimde bunu büyük bir tevazu ile ortasında saklayan ve lakin hissedebilene aktaran…
Rablerin, efsanelerin ve masalların ortasından geldiği biçimde yalın bir halk türküsü üzere en güç topraklarda bile varlığını sürdürebilen…
Güneşten kopmuş bir ateş topu, aydan süzülmüş bir ışık huzmesi, gökten inmiş bir çiy damlasıyken bir Kalenderi dervişi üzere ışığını ortasında saklayıp kendini gizleyebilen…
Ah kadife çiçeğim…
Gönlümün turuncu ışığı…
Bir sabah uyandığımda, gözlerimin önüne geliveren o ışıltılı suretine dokunup, köklerinden çiçeklerine, gövdenden yapraklarına vardım; koynunda sakladığın o eşsiz kokunu içine çektin beni. Ah ömrümün en hoş çiçeği, başımın tacı yaptım seni…
Yusuf Yavuz
HİNDİSTAN’DAN ANADOLU’YA, İRAN’DAN ROMA’YA KADİFE ÇİÇEĞİ
Antalya’nın Manavgat ilçesine bağlı Değirmenözü köyünde 1980’li senelerda çekilen bir belgeselde, mahallî halkın bir düğününe tanıklık ediliyor. Prof. Dr. Yücel Aşkın’ın danışmanlığında Usta Direktör İsmail Çoruh’un çektiği ve 1989’da TRT’de yayımlanan Köprüçay Serüveni isimli belgeselde, Isparta-Aksu’da, Dedegöl Dağının koynundan doğup, irili ufaklı derelerle beslenerek koca bir ırmağa dönüştükten daha sonra Antalya-Serik’te, Boğazkent’ten Akdeniz’e dökülen Köprüçay’ın ve onun kıyısında yaşayan halkın hikayelerine yer veriliyor.
DEĞİRMENÖZÜ KÖYÜNDE GELİN TACINI SÜSLEYEN KADİFE ÇİÇEKLERİ
Köprüçay’ın kıyısında yüzlerce yıldır varlığını sürdüren köylerden biri olan Değirmenözü’nde düğünden belgesele yansıyan imgeler içinde dikkat çeken bir sahne var. Gelin başının üzerinde kuş tüyleri ve süslü işlemelerin yanı sıra boynuna kolye üzere taktığı kadife çiçekleri dikkat çekiyor. Bir ipe dizilmiş turuncu kadife çiçekleri hem imajıyla birebir vakitte kokusuyla düğüne özel bir mana katıyor olmalı.
* Değirmenözü (Köprüçay Serüveni Belgeselinden)
KADİFE ÇİÇEKLERİ KALKÜTA’DAKİ ÇİÇEK PAZARININ GÖZDESİ
Kadife çiçeği, Torosların koynundaki Antalya-Değirmenözü köyüne yaklaşık 6 bin kilometre uzaklıkta bulunan Hindistan’ın Kalküta kentinde kurulan klasik çiçek pazarında en epeyce satılan çiçekler içinde yer alır. Sarı, turuncu, koyu kırmızı; rengârenk kadife çiçekleri, tüm Hindistan’da olduğu üzere Kalküta’daki çiçek pazarının da gözdeleri içinde. Kadife çiçekleri, doğumdan mevte, düğünden cenazeye, inançtan kültüre hayatın her alanına eşlik ediyor. Tıpkı Anadolu’nun birden fazla bölgesinde olduğu gibi…
BİR TUTAM FESLEĞEN, BİR TUTAM KADİFE ÇİÇEĞİ
Bilhassa Batı Anadolu kırsalında birden fazla köyde kadife çiçekleri bir demet fesleğenle bir arada yeni ölen birinin mezarının üzerine bırakılır. Ölenin isminin yazıldığı bir tahta, bir de kadife çiçekleri… Muğla’nın Milas ilçesine bağlı Çomakdağ köyünün bayanlarının başından hiç çiçek eksik olmaz. kimi bazı gül, kimi bazı karanfil lakin vilayetle de kadife çiçekleri… Birçok yerde yaşını başını almış adamların de kulağının ardında bir kadife çiçeği sokuşturduğu, öylece davar gütmeye gittiği ya da eşeksırtında aheste aheste bostana yanlışsız yol aldığı görülür…
DAĞ KÖYLERİNDE JENERASYONDAN NESLE AKTARILAN TOHUMLAR
Antalya’da Akseki’nin, Gündoğmuş’un, Gazipaşa’nın, Elmalı’nın, Kaş’ın, Finike’nin; Isparta’da Eğirdir’in, Yalvaç’ın, Sütçüler’in, Şarkikaraağaç ve Aksu’nun dağ köylerinde kadife çiçeği tohumları asırlardır jenerasyondan jenerasyona aktarılan bir hazine üzere küçük bez keselerde ihtimamla saklanır. Zira kadife çiçekleri içerdiği bileşenlerin bitkilere ziyan veren böcekleri uzak tutan özelliği niçiniyle kültürel kullanmasının yanında klâsik ziraî üretimin de vazgeçilmezleri içindedır.
ANADOLU BEŞERİNİN BAŞININ TACI
Domates-biber yetiştirirken, bahçe sularken, türkü söylerken, asker uğurlarken, kız çıkarırken, gelin alırken, kına yakarken, sevdiklerini öteki dünyaya uğurlarken… Anadolu insanı kadife çiçeğini daima baş tacı yapmıştır…
ANAVATANI MEKSİKA OLAN KADİFE ÇİÇEĞİ ANADOLU’YA NASIL GELDİ
Anavatanı Meksika olarak bilinen kadife çiçeği nasıl olup da binlerce kilometre uzaklara yayılmış ve Latin Amerika’dan Hindistan’a, İran’dan Anadolu’ya, Kuzey Afrika’dan Avrupa’ya, bu biçimdesine baş tacı edilecek kadar sevilmiş olabilir? Meksika’nın yerli halkı olan Aztek’lerin dini merasimlerde ve tıbbi emellerle kadife çiçeklerini kullandıkları, bitkinin İspanyol sömürgeciler tarafınca 16. Yüzyılda Avrupa’ya gdolayıldüğü kaydedilir. Lakin Avrupalı kâşifler ve sömürgeciler tarafınca Amerika kıtasının ve Meksika’nın çabucak hemen keşfedilmediği vakit içinderda, hatta Roma imparatorluğu öncesinde Avrupa Akdeniz’inde kadife çiçeğinin yetiştirildiği, ismine efsaneler, mitler oluşturulduğu biliniyor. Avrupalılar’ın ‘Marigold’ ismiyle andığı kadife çiçeğinin geçmişiyle ilgili soruya her durumda kesin bir karşılık vermek kolay değil. Bana kalırsa gerekli de değil. Bilhassa de egemenlerin gözünden yazılmış tarih dizgesi birden fazla vakit gerçeği olduğu üzere değil, istenildiği üzere yansıtmakta oldukça yol almışken. Zira birtakım kalıplar insanın zihin çekmecelerinin kendi dilediği üzere derli toplu durmasından yana yontularak hazırlanmıyor mu. Bu yüzden hayatın biroldukca ortak yanını teğet geçmiyor muyuz?
İSMİNİ ETRÜSK DİNİNİN PEYGAMBERİNDEN ALAN ÇİÇEK
Fakat bir daha de kadife çiçeğinin geçmişine özetlemek gerekirse bir göz atmamızın sakıncası yok şüphesiz. Bilimsel ismi ‘Tagetes’ olan kadife çiçeği, çok kalabalık bir bitki ailesi olan papatyagillere (Asteraceae) mensup. Yeryüzünü sarıp sarmalayan bu büyük ailenin en göz alıcı üyelerinden biri denilebilir. Kadife çiçeğinin bilimsel ismi olan Latince Tagetes’in kökeni, Etrüsk inancının kurucusu olarak bilinen ve Jüpiter’in torunu olduğuna inanılan Tages’ten geliyor. Roma külçeşidini de etkileyen bu inanca bakılırsa Etrüsk inancının peygamberi olan Tages, bir çiftçinin tarlasını sürdüğü sırada topraktan çıkmıştır. Kadife çiçeği de dikildiği bahçelerde, tarla kenarlarında her yıl bir daha çıkarak bu inanışı somutlarcasına binlerce yıldır varlığını sürdürüyor.
ELBRUZ DAĞLARINDA BİR KÖY: MASULE’NİN KADİFE ÇİÇEKLERİ
İran’da da büyük kentlerden uzak dağ köylerine çabucak her yerleşimde kadife çiçekleri hayatın ortasında yer alıyor. UNESCO Dünya Kültür Mirası listesinde yer alan Erdebil’deki Pir Safiyüddin Erdebili külliyesi bahçesinin peyzajının kıymetli bir modülünü kadife çiçekleri oluşturuyor. Tahran, Meşhed, İsfahan, Şiraz ve Tebriz üzere büyük kentlerin parklarında kadife çiçeklerini görmek mümkün. Elburz Dağları ile Hazar Denizi içindeki dağlık bölgeyi oluşturan Gilan eyaletine bağlı Fumen kentindeki Masule köyü de kadife çiçeğinin vazgeçilmez olduğu yerleşimlerden. Birbiri arkasına yamaçlbazı bazılanmış toprak damlı klasik konutların peyzajını kadife çiçekleri tamamlıyor. Pencere önlerinde, bahçelerde ve küçük dükkânların kıyılarında Jüpiter’in torunu Tages’in efsanesini, Hüsrev ile Şirin’in hikayesiyle harmanlayarak yaşatmaya çalışıyorlar güya. Günün büyük kısmında sisle kaplı olan Masule köyünde sabahın birinci saatlerinde gün ışığını arayan kadife çiçekleri büyülü bir masal âleminin kesimi gibiler.
DİNLER VE LİSANLAR DEĞİŞSE DE KADİFE ÇİÇEĞİ DEĞİŞMİYOR
Tıpkı masallar, efsaneler ve inançlar üzere kimi bitkiler ve çiçekleri de binlerce yıldır sonlarını insanların çizdiği coğrafyaları aşıp, beşere karşın insan için varoluş hikayesini anlatmayı sürdürüyor. Dinler, lisanlar, ırklar değişse de kadife çiçekleri o insanı büyüleyen renkleri ve ince, etkileyici kokusuyla daima tıpkı etkiyi bırakıyor yeryüzünün dört bir yanındaki insanlarda. Anadolu coğrafyasına birinci sefer nasıl ve kimler tarafınca getirildiği hakkında kesin bir bilgimiz olmasa da kadife çiçeklerinin bu toprakların insanları tarafınca hala tercih edildiğini görmek hoş.
BEN ONUN IŞIKLI SURETİNE VURGUNUM
Tıbbi ve aromatik yararları, kimyasal ve antibakteriyel özellikleri ile onlarca öteki bileşeni olağan olarak pahalıdır ve şimdilik bir kenarda durabilir. Ben birinci gördüğüm günden beri onun ışıklı suretine vurgunum.
Tüm yeryüzünü adımladığı ve her gittiği yerde baş tacı edildiği biçimde güya daima o uzak dağ köyünden öteki bir yere gitmemiş üzere oralı kalabilen…
Büyüleyici bir kokusu olduğu biçimde bunu büyük bir tevazu ile ortasında saklayan ve lakin hissedebilene aktaran…
Rablerin, efsanelerin ve masalların ortasından geldiği biçimde yalın bir halk türküsü üzere en güç topraklarda bile varlığını sürdürebilen…
Güneşten kopmuş bir ateş topu, aydan süzülmüş bir ışık huzmesi, gökten inmiş bir çiy damlasıyken bir Kalenderi dervişi üzere ışığını ortasında saklayıp kendini gizleyebilen…
Ah kadife çiçeğim…
Gönlümün turuncu ışığı…
Bir sabah uyandığımda, gözlerimin önüne geliveren o ışıltılı suretine dokunup, köklerinden çiçeklerine, gövdenden yapraklarına vardım; koynunda sakladığın o eşsiz kokunu içine çektin beni. Ah ömrümün en hoş çiçeği, başımın tacı yaptım seni…
Yusuf Yavuz