Daha evvel yeme içme alışkanlıklarımızı semavi dinlerin nasıl şekillendirdiğine dair bir yazı dizisi kaleme almıştım. Bu yıl 2022’ye girmedilk evvel insanların toplumsal medyada çokça nar patlatarak, kapıları önünde yerlere nar fırlatarak, bolluk ve rahmeti sembolize eden nar üzerinden dileklerde bulunduğunu görür görmez bu ritüelin (günümüzde tanınan ismi ile ‘akım’ da diyebiliriz belki) nereden geldiğini araştırdım. Bu araştırma bana Anadolu’da ve Transkafkasya’da (Büyük Kafkas Sıradağları’nın güneyindeki bölge) yıllar uzunluğu yaşayan Ermeniler ile pek emsal mutfak kültürüne sahip olduğumuzu göstererek, açıkçası heyecanlandırdı. daha sonrasında Anadolu’da yaşayan öbür halkların (Rumlar, Museviler) yeme-içme alışkanlıklarını da araştırmaya başladım.
Gündönümleri, ekinokslar ile ortaya çıkan mitler ve bu mitlerin sembolik izdüşümleri ile ortaya çıkan gelenekler vakit içerisinde semavi dinlerin ve bildiğimiz inanç sistemlerinin temeli olmuş durumda. bu biçimdece var olan sistem içerisinden daha büyük bir perspektif ile bakacak olursak, aslında temelde hepimizin benzeri yemekler ve lezzetlerle dolu olan sofralarda buluştuğunu, Anadolu topraklarının bize sunduğu materyallerle beslendiğimizi, en nihayetinde özünde hepimizin “insan” olduğu gerçeğini nazaranbiliyoruz.
Bu hafta Anadolu’da yaşayan farklı dine mensup halklardan Ermeniler ile başlayalım. Madem nar kırma ritüeli mevzuya giriş noktamız oldu, oradan ilerleyelim.
ERMENİLERDE NAR KIRMA RİTÜELİ
Nar kırma aslında 21 Aralık günü, yani en uzun gecede yapılan bir pagan ritüeli. Tıpkı Hıdırellez üzere Anadolu’da beden bulmuş ve neredeyse her dine sirayet etmiş durumda. Bu ritüelin ortaya çıkış günü 21 Aralık, ama halkların baskın dinlerine ve inanışlarına bakılırsa nar kırma günleri değişebiliyor.
Örneğin Ermeniler bu nar kırma ritüelini yeni yıl sabahında yapıyorlar. Yılbaşı sabahında Ermeni erkekler her ne kadar evvelki geceden yorgun ve uykusuz olsalar da işyerlerini bir-iki saatliğine açıp, konuttan getirdikleri bir narı kırarak tanelerini, yıl boyunca rahmet getirmesi ismine etrafa serpiyorlar.
VARTAVAR VE AŞURE
Aşure yapıp komşularına dağıtanların yalnızca Müslümanlar olduğunu sanıyorsanız yanılıyorsunuz. 12 Temmuz’da şenlik ile kutlanılan Ermenilerin “Vartavar Yortusu” ismini verdikleri kadim gelenekleri bundan beş bin yıl önceye, yani Nuh tufanına dayanıyor.
İnanışa göre Hz. Nuh gemiden iner, son defa rahmet için bir yağmur yağar ve ömür bu biçimdece bir daha başlar. Sümer metinlerinde de geçen hepimizin tanıdığı öykünün sonu şüphesiz bir ziyafet ve özel bir yemek ile taçlanıyor. Müslümanlardaki ismi “Aşure”, Ermenilerdeki ismi ise “Anuşabur”. Anaşaburun aşureden tek farkı içerisine nohut, fasulye üzere baklagillerin konulmaması. Buğdayından tutun da, gül suyuna kadar içerisindeki geri kalan tüm materyaller, hatta hazırlanışı bile tıpkı.
Vartavar şenliğinde Ermeniler Anuşabur yapmanın haricinde ibadet yerlerini ve etraflarını gül ve gül yaprakları ile süsler ve Nuh Tufanı anısına birbirilerini ıslatarak, sulu latifeler yapıp eğlenirler. örneğin günümüzde Rize’de Çamlıhemşin ve Hemşin ilçelerindeki yaylalarda Temmuz ve Ağustos aylarında köyden köye değişen tarihlerde horon edilerek yapılan yayla şenlikleri bir daha Vartavar ile ilişkili şenliklerdir.
O kadar misal yemeklerimiz ve bu yemeklerin öyküsünün dayandığı arketipler var ki hangi birinden bahsedeyim bilemiyorum. Türklerde “Pestil”, onlarda “Başteğ”, Türklerde “Kete” Ermenilerde “Kata”. Etimolojisi de, öyküleri de birbirine benzeyen onlarca yemek var.
Bir örnek daha vereyim. Bu kere tanımı ile birlikte gelsin hatta.
HERİSSA
Bizdeki ismi Keşkek. Anadolu’nun dört bir yanında gorebileceğiniz klâsik bir yemek. Anadolu yemeği. Ermeniler için ise neredeyse tüm özel günlerde sofraları süsleyen bir şenlik yemeği. 1 Ocak’ta güne nasıl başlanırsa, yılın o biçimde süreceği inancıyla yeni yıla ekmek pişirerek başlayan Ermenilerin yılbaşı sofralarında çoklukla yedi çeşit yemek bulunduruyor.
Hamur işi tatlılar, sarmalar, börekler, topik, anuşabur (aşure), balık, hindi, kuruyemiş yanında herissa (keşkek) de yeni yıl sofralarının vazgeçilmezlerinden. İşte size Gülhan Kaya’nın yapıtından bir herissa tanımı. Keşkek sevenler bir baksın bakalım, tanım tanıdık gelecek mi?
Herissa için gereçler;
300 gram dövme aşurelik buğday
100 gram nohut
750 gram kemikli koyun eti
6 yemek kaşığı tereyağı
2,5 su bardağı su
1 tatlı kaşığı kırmızı biber
1 çay kaşığı karabiber
1 tatlı kaşığı kimyon
Tuz
Hazırlanışı;
Dövme buğday ve nohutu yeterlice yıkayıp süzün. Bir tencereye su ek edip bir gün önce ıslatın. Tencerenin tabanına eti yerleştirip üzerine nohut ve dövme buğdayı koyun. Islatma suyuna su ek ederek yaklaşık dört su bardağı suyu ek edin. 2 yemek kaşığı tereyağı, tuz ve karabiber ek edip buğday düzgünce ezilinceye kadar pişirin. Piştikten daha sonra, etin kemiklerini ayırıp tahta kaşıkla kıvamlı hale gelene kadar karıştırın. Servis yaparken üzerine kızdırılmış tereyağı gezdirip kimyon serpin.
İNADINA ORTAK SOFRALAR
Yazımın başında da söylemiş olduğim üzere Anadolu din, lisan, ırk gözetmeden üstünde bulunan tüm medeniyetleri ayrım yapmaksızın sahiplenmiş, ortak lezzetlerde, sofralarda buluşturmuş; bilhassa ayrım yapmadan bu topraklarda yaşamasını bilen medeniyetleri yüz senelerca daha da varlıklı kılmış, beslemiş, büyütmüş, onları var etmiş, sahiplenmiş, şairler, ozanlar, bestekarlar, mutasavvıflar, filozoflar yetiştirmiş, ürettirmiş, dönüştürmüş; son derece bereketli bir bölge.
Bakın ismi Anadolu. “Ana” ve “Dolu”… Hem “anaçlığı tıpkı vakitte “bereket” sıfatını isminin ortasında barındırıyor.
Yalnızca bu yüzden bile bu ülkeyi kendi menfaatleri doğrultusunda bölmek için uğraşan her kim ya da ne ise inadına kardeşlik, inadına ortak sofralar, inadına Anadolu!
Salih Seçkin Sevinç
Gündönümleri, ekinokslar ile ortaya çıkan mitler ve bu mitlerin sembolik izdüşümleri ile ortaya çıkan gelenekler vakit içerisinde semavi dinlerin ve bildiğimiz inanç sistemlerinin temeli olmuş durumda. bu biçimdece var olan sistem içerisinden daha büyük bir perspektif ile bakacak olursak, aslında temelde hepimizin benzeri yemekler ve lezzetlerle dolu olan sofralarda buluştuğunu, Anadolu topraklarının bize sunduğu materyallerle beslendiğimizi, en nihayetinde özünde hepimizin “insan” olduğu gerçeğini nazaranbiliyoruz.
Bu hafta Anadolu’da yaşayan farklı dine mensup halklardan Ermeniler ile başlayalım. Madem nar kırma ritüeli mevzuya giriş noktamız oldu, oradan ilerleyelim.
ERMENİLERDE NAR KIRMA RİTÜELİ
Nar kırma aslında 21 Aralık günü, yani en uzun gecede yapılan bir pagan ritüeli. Tıpkı Hıdırellez üzere Anadolu’da beden bulmuş ve neredeyse her dine sirayet etmiş durumda. Bu ritüelin ortaya çıkış günü 21 Aralık, ama halkların baskın dinlerine ve inanışlarına bakılırsa nar kırma günleri değişebiliyor.
Örneğin Ermeniler bu nar kırma ritüelini yeni yıl sabahında yapıyorlar. Yılbaşı sabahında Ermeni erkekler her ne kadar evvelki geceden yorgun ve uykusuz olsalar da işyerlerini bir-iki saatliğine açıp, konuttan getirdikleri bir narı kırarak tanelerini, yıl boyunca rahmet getirmesi ismine etrafa serpiyorlar.
VARTAVAR VE AŞURE
Aşure yapıp komşularına dağıtanların yalnızca Müslümanlar olduğunu sanıyorsanız yanılıyorsunuz. 12 Temmuz’da şenlik ile kutlanılan Ermenilerin “Vartavar Yortusu” ismini verdikleri kadim gelenekleri bundan beş bin yıl önceye, yani Nuh tufanına dayanıyor.
İnanışa göre Hz. Nuh gemiden iner, son defa rahmet için bir yağmur yağar ve ömür bu biçimdece bir daha başlar. Sümer metinlerinde de geçen hepimizin tanıdığı öykünün sonu şüphesiz bir ziyafet ve özel bir yemek ile taçlanıyor. Müslümanlardaki ismi “Aşure”, Ermenilerdeki ismi ise “Anuşabur”. Anaşaburun aşureden tek farkı içerisine nohut, fasulye üzere baklagillerin konulmaması. Buğdayından tutun da, gül suyuna kadar içerisindeki geri kalan tüm materyaller, hatta hazırlanışı bile tıpkı.
Vartavar şenliğinde Ermeniler Anuşabur yapmanın haricinde ibadet yerlerini ve etraflarını gül ve gül yaprakları ile süsler ve Nuh Tufanı anısına birbirilerini ıslatarak, sulu latifeler yapıp eğlenirler. örneğin günümüzde Rize’de Çamlıhemşin ve Hemşin ilçelerindeki yaylalarda Temmuz ve Ağustos aylarında köyden köye değişen tarihlerde horon edilerek yapılan yayla şenlikleri bir daha Vartavar ile ilişkili şenliklerdir.
O kadar misal yemeklerimiz ve bu yemeklerin öyküsünün dayandığı arketipler var ki hangi birinden bahsedeyim bilemiyorum. Türklerde “Pestil”, onlarda “Başteğ”, Türklerde “Kete” Ermenilerde “Kata”. Etimolojisi de, öyküleri de birbirine benzeyen onlarca yemek var.
Bir örnek daha vereyim. Bu kere tanımı ile birlikte gelsin hatta.
HERİSSA
Bizdeki ismi Keşkek. Anadolu’nun dört bir yanında gorebileceğiniz klâsik bir yemek. Anadolu yemeği. Ermeniler için ise neredeyse tüm özel günlerde sofraları süsleyen bir şenlik yemeği. 1 Ocak’ta güne nasıl başlanırsa, yılın o biçimde süreceği inancıyla yeni yıla ekmek pişirerek başlayan Ermenilerin yılbaşı sofralarında çoklukla yedi çeşit yemek bulunduruyor.
Hamur işi tatlılar, sarmalar, börekler, topik, anuşabur (aşure), balık, hindi, kuruyemiş yanında herissa (keşkek) de yeni yıl sofralarının vazgeçilmezlerinden. İşte size Gülhan Kaya’nın yapıtından bir herissa tanımı. Keşkek sevenler bir baksın bakalım, tanım tanıdık gelecek mi?
Herissa için gereçler;
300 gram dövme aşurelik buğday
100 gram nohut
750 gram kemikli koyun eti
6 yemek kaşığı tereyağı
2,5 su bardağı su
1 tatlı kaşığı kırmızı biber
1 çay kaşığı karabiber
1 tatlı kaşığı kimyon
Tuz
Hazırlanışı;
Dövme buğday ve nohutu yeterlice yıkayıp süzün. Bir tencereye su ek edip bir gün önce ıslatın. Tencerenin tabanına eti yerleştirip üzerine nohut ve dövme buğdayı koyun. Islatma suyuna su ek ederek yaklaşık dört su bardağı suyu ek edin. 2 yemek kaşığı tereyağı, tuz ve karabiber ek edip buğday düzgünce ezilinceye kadar pişirin. Piştikten daha sonra, etin kemiklerini ayırıp tahta kaşıkla kıvamlı hale gelene kadar karıştırın. Servis yaparken üzerine kızdırılmış tereyağı gezdirip kimyon serpin.
İNADINA ORTAK SOFRALAR
Yazımın başında da söylemiş olduğim üzere Anadolu din, lisan, ırk gözetmeden üstünde bulunan tüm medeniyetleri ayrım yapmaksızın sahiplenmiş, ortak lezzetlerde, sofralarda buluşturmuş; bilhassa ayrım yapmadan bu topraklarda yaşamasını bilen medeniyetleri yüz senelerca daha da varlıklı kılmış, beslemiş, büyütmüş, onları var etmiş, sahiplenmiş, şairler, ozanlar, bestekarlar, mutasavvıflar, filozoflar yetiştirmiş, ürettirmiş, dönüştürmüş; son derece bereketli bir bölge.
Bakın ismi Anadolu. “Ana” ve “Dolu”… Hem “anaçlığı tıpkı vakitte “bereket” sıfatını isminin ortasında barındırıyor.
Yalnızca bu yüzden bile bu ülkeyi kendi menfaatleri doğrultusunda bölmek için uğraşan her kim ya da ne ise inadına kardeşlik, inadına ortak sofralar, inadına Anadolu!
Salih Seçkin Sevinç