Bu perspektiften bakılınca, benimkiler, genelde, “farklı sokaklarda iş bakılırsan” metinler olarak kabul edilmelidir. ötürüsıyla da sözcüğün gerçek manasında bir “edebiyat eleştirisi”ni içermezler. Gerçek şu ki benim de bu biçimde bir hedefim bugüne dek olmadı. Yadsıdığımdan ya da bu biçimde bir çalışmayı değersiz gördüğümden değil; bilakis… Ancak ben bu işi “hakiki, işin uzmanı” eleştirmenlere bırakıp daha epey anlayış düzleminde devreye giren yazılar yazmayı prensip edindim. Genel olarak sanat-edebiyat yapıtının “kadir-i mutlak” olmadığı tezinden yola çıkarak devreye girmeye çalıştım.
MGK ÜZERE ÇALIŞIYORLAR
Bu piyasada “işbakılırsan”lerin ürettiklerinin haricinde neler söylemiş oldukleri beni daha fazlaca ilgilendirdi. Tahminen bu yüzden söyleşi kitapları her vakit ilgimi çekmiştir. Örneğin Nedim Gürsel’in Yüzyıl Biterken başlığı altında topladığı söyleşiler; Foucault’yla Yapısalcılık ve Post Yapısalcılık üzerine yapılan bir söyleşi vs.
Muharrirlerin yazdıklarının ötesinde, dünyayı nasıl yorumladıkları, olaylara/olgulara nasıl yaklaştıkları beni daha epey ilgilendirdi. Örneğin Murathan Mungan’ın bir söyleşisini okumuştum. Murathan Mungan “eleştirmenler”in MGK üzere çalıştıklarını, MGK üzere iş gördüklerini, MGK’ya özendiklerini söylüyordu. Bu tıp söyleşilerde, yazarların/düşünürün cihanını, ötürüsıyla kozmosu kucaklayış seviyesini yakalamak mümkün. Genişlik ve darlık, sığlık ve deryalık bu çeşit söyleşilerde çıplak bir biçimde karşınızda durur, durmakla da yetinmez, size nerede durduğunu da gösterir.
Örneğin Murathan Mungan’ın eleştirmenler için söylemiş olduklerini ele alalım. Kelamlarını zıddından okuduğumuzda, aslında Murathan Mungan’ın eleştirmenleri susturmak manasında MGK üzere konuştuğunu söyleyebiliriz. Tenkide tahammülsüzlüğün dışa dökülmesi olan bu yaklaşım, açıkçası bir tıp sanatçı/edebiyatçı kompleksidir! Narsist/benmerkezci bir yaklaşıma işaret eder. Eleştirmene, “Sen de kim oluyorsun?” demenin tahminen de en kaba, en ilkel ve en kestirme yoludur. “Eleştirmeni eleştirmenin yolu” onu MGK’yle özdeşleştirmek olabilir mi? Murathan Mungan’ın, bu tavrıyla, “edebi iktidar” peşinde koşan ve her türlü tenkide karşı tahammülsüz, hatta giderek yok edici olduğunu söyleyebiliriz. Bu “çakma söz”den yola çıkarak, olağan olarak Murathan Mungan’ın bütün yapıtları hakkında kesin bir yargıya varamayız; fakat bir seviye tartımına gidebiliriz.
İşin öbür tarafına gelince… Murathan Mungan gibisi eğilimlerle biroldukça sefer karşılaştık. birtakım bazı mecmua çıkarıyor olmanın da getirdiği yüzleşmelerde benzeri eğilimleri (bilinçli ya da bilinçsiz) taşıyan biroldukca sanatçıyla-edebiyatçıyla karşılaştık, hatta eleştirmenle de…
Ne ki asıl derdim bu da değil. Ya ne? Şu: Sanatçının/edebiyatçının piyasaya eser pompalayan bir makine olmadığını; bugüne dek biroldukca toplumcunun da savunduğu, hengamesini verdiği üzere, onun (sanatçının/edebiyatçının) çağının şahidi, karşısı, değiştirici, devrimci öznesi olması gerektiği. Ne yazık ki Türkiyeli sanatçının/edebiyatçının (genelde) terk ettiği bir nitelik bu. İşte benim asıl derdim bu niteliğin bir daha inşa edilmesidir.
*
“BURJUVA KÜLTÜRÜNE KARŞI GERİLLA SAVAŞI”NIN DEĞERİ
Daima yakındığımız üzere, bir daha bir yanlış anlamaya ortam hazırlamamak için eklemek gereği duyuyorum: Tarihte biroldukça örneği görülmesine ve benim de belleğimde saygın bir yere oturtmama rağmen, sanatçıdan/edebiyatçıdan “politik militan”lık beklemiyorum. Tersine, olabildiğince datalı politik ortamdan uzak durmalarının daha sağlıklı sonuçlar doğuracağına inanıyorum. birebir vakitte, düşünsel manada, sanatsal/estetiksel manada kendini tabir edecek/edebilecek bir militanlık, politiklik arzuluyorum. Eugane Lunn, Marksizm ve Modernizm’de W. Benjamin analizini yaparken bir yerde şu biçimde der: “Breton, Aragon ve öteki gerçeküstücülerin izledikleri komünizme giden yol onu ilgilendirdiyse de, en epey ilgisini çeken, bu şahısların burjuva kültürüne karşı verdikleri gerilla savaşıydı” (Alan Yayıncılık, İstanbul, Ocak 1995).
Evet, “burjuva kültürüne karşı gerilla savaşı”nın değeri bugün dünden de, 1930’lar, ’40’lar dünyasından da kıymetli boyutlarda. Açık işgallerin, açık savaşların, açık düşmanların yerini sanal savaşlar, sanal işgaller, sanal teslimiyetler aldı. Bu sanallıklar dünyasında kültür işçilerinin işleri her zamankinden hayli daha ağır. Öyleyse, onların önünü tıkamamak gerek.
Bugüne dek bilhassa “radikal sol”un aydınlardan/entelektüellerden bu biçimde bir beklentisi her vakit olmuştur: Datalı politik ortama, yani kendi ideolojik koşullanmışlıklarına eklemlenme… Bu beklenti karşılık görmeyince de, tenkit değil, direkt suçlama, hücum ve karalama devreye sokulmuştur. Neredeyse dünyanın dünden bugüne yaptığı seyahatteki bütün kazaların faturası onlara kesilmeye çalışılmıştır. Ben de gerek Edebiyatta Aklı Netleştirmek/Aşkı Saflaştırmak’ta gerek Bir Hiç İçin Gece Dansı’nda yer yer gibisi tuzaklara düştüğümü itiraf etmeliyim. Bilinmesi gerekense hayli sıradantir: Aydınlar/entelektüeller sürücü koltuğunda oturmuyorlar; arabayı kullanan onlar değil! Onun için suçlamanın evvel tarafını düzgün belirlemek, daha sonra da dozunu düzgün ayarlamak gerekiyor…
halbuki… Evet, halbuki yapılması gereken, aydına/entelektüele söylenmesi gereken… Yazın, çizin, düşünün, konuşun, görüntüleyin, resmedin, yapın bozun, bir daha yapın, bir daha bozun… Aydınlara/entelektüellere bu denmediği içindir ki son yarım yüzyıldır üniversal seviyede yapıtlar ve yapıtçılar ortaya çıkmaz olmuştur. (Orhan Pamuk’u farklı bağlamlarda tartışma konusu edindiğimden onu ıska geçtiğim sanılmasın!) Bu cins yapıtlar ve yapıtçılar neredeyse parmakla sayılır hale gelmiştir. Örnek mi? Bir Rus edebiyatı ile bir Sovyet edebiyatını karşılaştırın… İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonraysa bu manasıyla tam bir çöllük yaşanmaya başlanmıştır. Tahminen de Teodor Adorno’nun imlediği gerçeğin altında kalındığından: “Auschwitz’den daha sonra şiir, artık imkanlı değil.” Demek ki yalnızca şiir değil hikaye de, roman da yazılamıyor, fikir de üretilemiyor. Ulusala (Türkiye’ye) gerçek bakışımızı çevirdiğimizde de benzeri durumla karşılaşıyoruz: Türkiye’nin sanat-edebiyat-düşün ortamı kozmik seviyede neredeyse hiç yok. Objektifimizi yakın tarihlere çevirdiğimizdeyse, daha da ürkünç bir tabloyla karşılaşıyoruz: 12 Martlar, 12 Eylüller gelip geçti; yıkıp geçti, yok edip geçti… Ancak Türkiye semalarında bu “12’leri” üniversal ölçekte mahkûm eden bir tek yapıtla bile karşılaşamıyoruz.
ASLINDA KAPİTALİZMİN TİPİK KAVRAMLARINDAN BİRİDİR
Oluşan bu tabloda klasik sosyalist hareket(ler)in hiç hatası yokmuş üzere davranmak, tarihe ve beşere büyük bir ihanettir. Bir muharrire “kalemini bırak, aksiyon alanına koş!” demek, yazı hareketini işin başında küçümsemektir. Şiirle uğraşmayı “küçük burjuvaların işi” olarak görmek de o denli… Klasik sosyalist hareket(ler)in bu konu(lar)daki sabıka kaydı, ne yazık ki, hiç de pak değil.
Bu çizgi, Murathan Mungan’ın da dolaylı olarak yahut farkına varmadan sahiplendiği bir çizgidir! Çizgi dümdüzdür. Bir ucundan başka ucuna gidersiniz, daha sonra gittiğiniz uçtan, tarafınızı değiştirip çıkış noktanıza geri dönersiniz! Walter Benjamin’in “tek yön” ya da “tek istikametli yol” olarak imlediğidir bu. Sapa yollar devre dışıdır: Düşünene/üretene bakışta da durum pek farklı değildir.
Sapa yollarda iş gorene karşı burjuvazinin hali her neyse, klâsik sosyalist hareket(ler)in tutumu da odur: Zıddından birebir yola çıkmak: Modernizm, aydınlanma ve ilerleme savsözleri; artı, bilim ve teknolojiyi kutsama…
Mehmet Ali Kılıçbay’ın da üzerinde durduğu bir olgudur bu. Kılıçbay, Doğu’nun Devleti Batı’nın Cumhuriyeti’nde şöyleki diyor: “Türkiye’de birçok vakit Marksist kaynaklı olduğu sanılan ilerleme ideolojisi aslında kapitalizmin tipik kavramlarından biridir ve onun varoluşunu doğrulamak üzere ortaya atılmıştır.”
Norman Davies de Avrupa Tarihi’nde olguya şöyleki yaklaşır: “Avrupalıların birden fazla, kendi kıtalarının, Tabiat tarafınca dünya üstünlüğü için gorevlendirilmiş harika bir bağış olduğuna inanır. bir daha birçoğu, Avrupa’nın güzel talihinin bir biçimde sonsuza dek süreceğini hayal etmiştir. 1748’de Montesquieu ‘iklim imparatorluğu’ der, ‘bütün imparatorlukların birincisidir.’ Ve Avrupa ikliminin rakibi olmadığını göstermeye kalkmıştır. Kendisinden daha sonraki birfazlaca düşünür üzere Montesquieu’ye nazaran de Avrupa ve ilerleme eşanlamlıdır.”
Yeri gelmişken şu soruları sormalı: “İlerleme”; lakin ne kıymetine? “Bilim ve teknoloji”; fakat ne kıymetine? İlerlemeyi artı bilim ve teknolojiyi kutsama doğrultusunda ödenen bedel bugüne dek hesap dışı tutulmuştur. Sıra bu hesabı yapmakta. Yüreği olan, cüreti olan kendini yıkmakla işe başlamalı!..
Raoul Vaneigem’in imlediği de bu olmalı:
“Her şeyin başladığı yer, kapının gerisidir. Öyleyse omuz vurup onu kırmanın vakti gelmiştir.
Alaattin Topçu
MGK ÜZERE ÇALIŞIYORLAR
Bu piyasada “işbakılırsan”lerin ürettiklerinin haricinde neler söylemiş oldukleri beni daha fazlaca ilgilendirdi. Tahminen bu yüzden söyleşi kitapları her vakit ilgimi çekmiştir. Örneğin Nedim Gürsel’in Yüzyıl Biterken başlığı altında topladığı söyleşiler; Foucault’yla Yapısalcılık ve Post Yapısalcılık üzerine yapılan bir söyleşi vs.
Muharrirlerin yazdıklarının ötesinde, dünyayı nasıl yorumladıkları, olaylara/olgulara nasıl yaklaştıkları beni daha epey ilgilendirdi. Örneğin Murathan Mungan’ın bir söyleşisini okumuştum. Murathan Mungan “eleştirmenler”in MGK üzere çalıştıklarını, MGK üzere iş gördüklerini, MGK’ya özendiklerini söylüyordu. Bu tıp söyleşilerde, yazarların/düşünürün cihanını, ötürüsıyla kozmosu kucaklayış seviyesini yakalamak mümkün. Genişlik ve darlık, sığlık ve deryalık bu çeşit söyleşilerde çıplak bir biçimde karşınızda durur, durmakla da yetinmez, size nerede durduğunu da gösterir.
Örneğin Murathan Mungan’ın eleştirmenler için söylemiş olduklerini ele alalım. Kelamlarını zıddından okuduğumuzda, aslında Murathan Mungan’ın eleştirmenleri susturmak manasında MGK üzere konuştuğunu söyleyebiliriz. Tenkide tahammülsüzlüğün dışa dökülmesi olan bu yaklaşım, açıkçası bir tıp sanatçı/edebiyatçı kompleksidir! Narsist/benmerkezci bir yaklaşıma işaret eder. Eleştirmene, “Sen de kim oluyorsun?” demenin tahminen de en kaba, en ilkel ve en kestirme yoludur. “Eleştirmeni eleştirmenin yolu” onu MGK’yle özdeşleştirmek olabilir mi? Murathan Mungan’ın, bu tavrıyla, “edebi iktidar” peşinde koşan ve her türlü tenkide karşı tahammülsüz, hatta giderek yok edici olduğunu söyleyebiliriz. Bu “çakma söz”den yola çıkarak, olağan olarak Murathan Mungan’ın bütün yapıtları hakkında kesin bir yargıya varamayız; fakat bir seviye tartımına gidebiliriz.
İşin öbür tarafına gelince… Murathan Mungan gibisi eğilimlerle biroldukça sefer karşılaştık. birtakım bazı mecmua çıkarıyor olmanın da getirdiği yüzleşmelerde benzeri eğilimleri (bilinçli ya da bilinçsiz) taşıyan biroldukca sanatçıyla-edebiyatçıyla karşılaştık, hatta eleştirmenle de…
Ne ki asıl derdim bu da değil. Ya ne? Şu: Sanatçının/edebiyatçının piyasaya eser pompalayan bir makine olmadığını; bugüne dek biroldukca toplumcunun da savunduğu, hengamesini verdiği üzere, onun (sanatçının/edebiyatçının) çağının şahidi, karşısı, değiştirici, devrimci öznesi olması gerektiği. Ne yazık ki Türkiyeli sanatçının/edebiyatçının (genelde) terk ettiği bir nitelik bu. İşte benim asıl derdim bu niteliğin bir daha inşa edilmesidir.
*
“BURJUVA KÜLTÜRÜNE KARŞI GERİLLA SAVAŞI”NIN DEĞERİ
Daima yakındığımız üzere, bir daha bir yanlış anlamaya ortam hazırlamamak için eklemek gereği duyuyorum: Tarihte biroldukça örneği görülmesine ve benim de belleğimde saygın bir yere oturtmama rağmen, sanatçıdan/edebiyatçıdan “politik militan”lık beklemiyorum. Tersine, olabildiğince datalı politik ortamdan uzak durmalarının daha sağlıklı sonuçlar doğuracağına inanıyorum. birebir vakitte, düşünsel manada, sanatsal/estetiksel manada kendini tabir edecek/edebilecek bir militanlık, politiklik arzuluyorum. Eugane Lunn, Marksizm ve Modernizm’de W. Benjamin analizini yaparken bir yerde şu biçimde der: “Breton, Aragon ve öteki gerçeküstücülerin izledikleri komünizme giden yol onu ilgilendirdiyse de, en epey ilgisini çeken, bu şahısların burjuva kültürüne karşı verdikleri gerilla savaşıydı” (Alan Yayıncılık, İstanbul, Ocak 1995).
Evet, “burjuva kültürüne karşı gerilla savaşı”nın değeri bugün dünden de, 1930’lar, ’40’lar dünyasından da kıymetli boyutlarda. Açık işgallerin, açık savaşların, açık düşmanların yerini sanal savaşlar, sanal işgaller, sanal teslimiyetler aldı. Bu sanallıklar dünyasında kültür işçilerinin işleri her zamankinden hayli daha ağır. Öyleyse, onların önünü tıkamamak gerek.
Bugüne dek bilhassa “radikal sol”un aydınlardan/entelektüellerden bu biçimde bir beklentisi her vakit olmuştur: Datalı politik ortama, yani kendi ideolojik koşullanmışlıklarına eklemlenme… Bu beklenti karşılık görmeyince de, tenkit değil, direkt suçlama, hücum ve karalama devreye sokulmuştur. Neredeyse dünyanın dünden bugüne yaptığı seyahatteki bütün kazaların faturası onlara kesilmeye çalışılmıştır. Ben de gerek Edebiyatta Aklı Netleştirmek/Aşkı Saflaştırmak’ta gerek Bir Hiç İçin Gece Dansı’nda yer yer gibisi tuzaklara düştüğümü itiraf etmeliyim. Bilinmesi gerekense hayli sıradantir: Aydınlar/entelektüeller sürücü koltuğunda oturmuyorlar; arabayı kullanan onlar değil! Onun için suçlamanın evvel tarafını düzgün belirlemek, daha sonra da dozunu düzgün ayarlamak gerekiyor…
halbuki… Evet, halbuki yapılması gereken, aydına/entelektüele söylenmesi gereken… Yazın, çizin, düşünün, konuşun, görüntüleyin, resmedin, yapın bozun, bir daha yapın, bir daha bozun… Aydınlara/entelektüellere bu denmediği içindir ki son yarım yüzyıldır üniversal seviyede yapıtlar ve yapıtçılar ortaya çıkmaz olmuştur. (Orhan Pamuk’u farklı bağlamlarda tartışma konusu edindiğimden onu ıska geçtiğim sanılmasın!) Bu cins yapıtlar ve yapıtçılar neredeyse parmakla sayılır hale gelmiştir. Örnek mi? Bir Rus edebiyatı ile bir Sovyet edebiyatını karşılaştırın… İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonraysa bu manasıyla tam bir çöllük yaşanmaya başlanmıştır. Tahminen de Teodor Adorno’nun imlediği gerçeğin altında kalındığından: “Auschwitz’den daha sonra şiir, artık imkanlı değil.” Demek ki yalnızca şiir değil hikaye de, roman da yazılamıyor, fikir de üretilemiyor. Ulusala (Türkiye’ye) gerçek bakışımızı çevirdiğimizde de benzeri durumla karşılaşıyoruz: Türkiye’nin sanat-edebiyat-düşün ortamı kozmik seviyede neredeyse hiç yok. Objektifimizi yakın tarihlere çevirdiğimizdeyse, daha da ürkünç bir tabloyla karşılaşıyoruz: 12 Martlar, 12 Eylüller gelip geçti; yıkıp geçti, yok edip geçti… Ancak Türkiye semalarında bu “12’leri” üniversal ölçekte mahkûm eden bir tek yapıtla bile karşılaşamıyoruz.
ASLINDA KAPİTALİZMİN TİPİK KAVRAMLARINDAN BİRİDİR
Oluşan bu tabloda klasik sosyalist hareket(ler)in hiç hatası yokmuş üzere davranmak, tarihe ve beşere büyük bir ihanettir. Bir muharrire “kalemini bırak, aksiyon alanına koş!” demek, yazı hareketini işin başında küçümsemektir. Şiirle uğraşmayı “küçük burjuvaların işi” olarak görmek de o denli… Klasik sosyalist hareket(ler)in bu konu(lar)daki sabıka kaydı, ne yazık ki, hiç de pak değil.
Bu çizgi, Murathan Mungan’ın da dolaylı olarak yahut farkına varmadan sahiplendiği bir çizgidir! Çizgi dümdüzdür. Bir ucundan başka ucuna gidersiniz, daha sonra gittiğiniz uçtan, tarafınızı değiştirip çıkış noktanıza geri dönersiniz! Walter Benjamin’in “tek yön” ya da “tek istikametli yol” olarak imlediğidir bu. Sapa yollar devre dışıdır: Düşünene/üretene bakışta da durum pek farklı değildir.
Sapa yollarda iş gorene karşı burjuvazinin hali her neyse, klâsik sosyalist hareket(ler)in tutumu da odur: Zıddından birebir yola çıkmak: Modernizm, aydınlanma ve ilerleme savsözleri; artı, bilim ve teknolojiyi kutsama…
Mehmet Ali Kılıçbay’ın da üzerinde durduğu bir olgudur bu. Kılıçbay, Doğu’nun Devleti Batı’nın Cumhuriyeti’nde şöyleki diyor: “Türkiye’de birçok vakit Marksist kaynaklı olduğu sanılan ilerleme ideolojisi aslında kapitalizmin tipik kavramlarından biridir ve onun varoluşunu doğrulamak üzere ortaya atılmıştır.”
Norman Davies de Avrupa Tarihi’nde olguya şöyleki yaklaşır: “Avrupalıların birden fazla, kendi kıtalarının, Tabiat tarafınca dünya üstünlüğü için gorevlendirilmiş harika bir bağış olduğuna inanır. bir daha birçoğu, Avrupa’nın güzel talihinin bir biçimde sonsuza dek süreceğini hayal etmiştir. 1748’de Montesquieu ‘iklim imparatorluğu’ der, ‘bütün imparatorlukların birincisidir.’ Ve Avrupa ikliminin rakibi olmadığını göstermeye kalkmıştır. Kendisinden daha sonraki birfazlaca düşünür üzere Montesquieu’ye nazaran de Avrupa ve ilerleme eşanlamlıdır.”
Yeri gelmişken şu soruları sormalı: “İlerleme”; lakin ne kıymetine? “Bilim ve teknoloji”; fakat ne kıymetine? İlerlemeyi artı bilim ve teknolojiyi kutsama doğrultusunda ödenen bedel bugüne dek hesap dışı tutulmuştur. Sıra bu hesabı yapmakta. Yüreği olan, cüreti olan kendini yıkmakla işe başlamalı!..
Raoul Vaneigem’in imlediği de bu olmalı:
“Her şeyin başladığı yer, kapının gerisidir. Öyleyse omuz vurup onu kırmanın vakti gelmiştir.
Alaattin Topçu