Nurzen Amuran – Geçtiğimiz hafta Perşembe günü Merkez Bankası Para Siyaseti Şurasında bütün ihtarlara karşın 100 baz puanlık bir indirim sonucu alındı.. İş Bankası Genel Müdürü, “Faizleri indirmek enflasyon ve kuru kendi kendine bırakmaktır” diyor. Resmi enflasyon yüzde 20’ye dayanırken Merkez Bankası’nın (TCMB) sert faiz indirimlerine gitmesinin öngörülemez sonuçları nelere yansıyacak, ekonomik krizin boyutları nerelere varacak, ekonomistler düşünmekten korkar hale geldi. Kamuoyu, yaşanan krizin tahlilinin artık siyasi kararlara bağlı olduğunu açıkça seslendiriyor. Seçim daha sonrası iktidara hazırlanan muhalefet partileri kendi içlerinde sıkı bir çalışmaya girdi. İktidara geldiklerinde neler yapacaklarını planlamaya başladılar.. Bugünkü konuğumuz CHP İktisat Masasında nazaranv alan 24.Dönem İzmir Milletvekili Sayın Rahmi Aşkın Türeli.
Sayın Türeli, CHP iktisat masasında nasıl bir çalışma yürütüyorsunuz? Saha araştırmaları da yapıyor musunuz, bilim insanlarıyla, meslek odaları ve sendikalarla özetlemek gerekirsesı sivil toplum örgütleriyle de bağlarınız oluyor mu? Ekonomik konjonktürü nasıl görüyorsunuz?
Rahmi Aşkın Türeli – CHP İktisat Masası olarak bir taraftan ekonomiyi yakından izliyor, sorun alanlarını tespit ediyor ve tahlil teklifleri geliştiriyoruz. Öbür taraftan da Türkiye’yi vilayet il geziyoruz. Son 1 yılda Türkiye genelinde 30 ili ziyaret ettik ve 25 bin kilometreden çok yol yaptık. Gittiğimiz yerlerde ticaret ve sanayi odaları, esnaf odaları, ziraat odaları ve sivil toplum örgütleri ile toplantılar yapıyoruz. Esnaflarımızı dükkanlarında ziyaret ediyoruz. Sıkıntılarını onların ağzından dinliyor ve tahlil tekliflerimizi paylaşıyoruz.
Ziyaretlerimizde bilhassa pandemi periyodunda, ülkedeki ekonomik badirelerin nasıl arttığını ve tahammül edilemez boyutlara geldiğini şahsen gözledik. Pandemi devrinde gerekli takviye verilmediği için dükkanını kapatmak zorunda kalan esnafımızla, işini kaybeden vatandaşlarımızla, borcunu ödeyemediği için tarlasına, traktörüne haciz konulan çiftçilerimizle yaptığımız görüşmeler, önümüzdeki seçimde iktidarın değişeceğini bize tüm açıklığıyla gösterdi.
Bilhassa Eylül ayından bu yana Merkez Bankası tarafınca yapılan faiz indirimleri kararında süratle artan döviz kurları ve enflasyon, vatandaşlarımızın meselelerini kat kat artırmış ve Türkiye’yi bir seçim ortamına sokmuştur.
İktisat Masası olarak iktidara geldiğimizde kısa, orta ve uzun devirde uygulayacağımız iktisat politikalarımız üzerinde ağır bir biçimde çalışıyoruz.
Amuran – İktidar, bugün yaşananları bir ekonomik Kurtuluş savaşına benzetiyor. Bir algı yaratılmak isteniyor. Sizce neyin savaşı, kimlerle savaşılıyor?
Türeli – Türkiye’yi 19 yıldan beri yöneten, istediği kararları alan, istediği siyasetleri uygulayan bir iktidarın artık yaptığı yanlışlıkları ve Türkiye’yi getirdiği kriz ortamını açıklamak için her vakit yaptığı üzere bir düşman arayışına girmesini ve bir ekonomik kurtuluş savaşından bahsetmesini ülkede ciddiye alan kimse olduğunu düşünmüyorum.
19 yılda uyguladıkları ekonomik siyasetlerle ülkeyi yatırım ve üretimden uzaklaştıran, gelir dağılımını bozup geniş toplum kesitlerini fakirleştiren, özelleştirmelerle vatandaşlarımızın vergileriyle kurulmuş olan kamu kurum ve kuruluşlarını yok kıymetine yabancılara satan, kamu özel işbirliği modeliyle yapılan yatırımlara verilen döviz garantileriyle ülke kaynaklarını israf ederek bir avuç yandaşı zenginleştiren, ülkenin dış borcunu 3,5 kat artıran bir iktidarın ekonomik kurtuluş savaşından bahsetmesinin hiç bir kıymet-i harbiyesi yok.
Amuran – Gelelim bugün yaşadığımız ekonomik krize. Cumhurbaşkanı’nın ısrarla devam ettirdiği “Faiz sebeptir, enflasyon neticedir” değerlendirmesinin iktisadın bilinen kurallarının haricinde bir kıymetlendirme olduğunu artık sokaktaki vatandaşımız da lisana getiriyor. “Faiz belasını kaldıracağız. Bunu kabulleneceğiz, diğer çıkışı olamaz,” ısrarının temel niçini sizce nedir, idare neyin beklentisi ortasındadır? İktisat de bunun bizim bilmediğimiz bir karşılığı var mıdır?
Türeli – Öncelikle belirtmeliyim ki Cumhurbaşkanı’nın ısrarla savunduğu faiz sebep, enflasyon sonuçtur tezinin iktisat literatüründe yeri yoktur. Cumhurbaşkanı’nın yalnızca bu tezi savunmakla kalmayıp Merkez Bankası’nı bu doğrultuda hareket ederek faiz indirimine zorladığı bir ortamda da iktisattaki bütün istikrarlar bozulmuş ve ülke bugün ortasında bulunduğumuz yüksek kur ve yüksek enflasyonun öncülük yaptığı bir kriz sürecine sürüklenmiştir.
Başka taraftan, Merkez Bankası Başkanı’nın yaptığı bir açıklamada döviz kurlarındaki istikrarın cari süreçler açığı ile ilişkilendirildiği görülüyor. Buradan da döviz kurlarının yükselmesine müsaade vererek ihracatı artırmayı ve bu biçimdece bir taraftan cari süreçler açığını azaltırken öbür taraftan ekonomiyi canlandırmayı amaçladıkları anlaşılıyor.
birebir vakitte Türkiye’nin üretim ve ihracat yapısının hammadde ve orta girdiler açısından önemli ölçüde ithalata bağlı olduğunu düşündüğümüzde bu biçimde bir tesirin gerçekleşmesi güç gözüküyor. Merkez Bankası’nın faizleri indirerek ekonomiyi canlandırma gayesi açısından bakıldığında, ihracat artışı lakin kısa vadede bir hareketlenme yaratacak olup iktisatta kalıcı ve sürdürülebilir bir büyüme yaratmaz. Tam bilakis uygulanan bu yanlış siyasetler kararında artan döviz kurları ve yükselen enflasyon oranları iktisattaki kaynak dağılımını bozarak büyümenin önünde kıymetli bir mahzur oluşturur.
Cari süreçler açığı Türkiye iktisadının yapısal bir sorunu olup kısa periyotta değil, hakikat siyasetlerle ve yanlışsız önlemle lakin orta-uzun vadede çözülebilecek bir sorundur. Ayrıyeten cari açığı azaltmanın Merkez Bankası’nın değil hükümetlerin misyonu olduğunu da belirtmeliyiz.
Son olarak vurgulamak istediğim nokta, döviz kurlarındaki bu süratli yükselişin ülkede yaşayan milyonlarca insanı fakirleştirirken, elinde yüklü ölçüde döviz bulunduran bir avuç insanı çok halde zenginleştirdiğidir.
Amuran – Geçen hafta Merkez Bankası Para Siyaseti Kurulu’nun aldığı faiz indirim sonucu öncesinde AKP’nin Küme toplantısında, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ne yapılması gerektiğiyle ilgili yönlendirici açıklamaları devam etmişti. Para Siyaseti Şurası bu açıklamayla gelen “dolaylı” talimata uymasaydı ne olurdu? nazaranvden almalar haricinde sonucun getirdiği sonuçlar dövizin bu kadar yükselmesini mahzurlar miydi? Ayrıyeten Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu, “enflasyonda yükselişi arızi gördüklerini ve alan yarattığına inandıkları için indirimleri” yaptıklarını söylemişti. Cevabınız?
Türeli – Sayın Amuran, Merkez Bankası bu talimata uymasaydı ne MB Lideri ne de PPK üyeleri nazaranvde kalabilirdi. Bunu da bir varsayım olarak değil son devirdeki uygulamalara bakarak söylüyorum. Hakikaten 2019 Temmuz ayından bu yana yani son 28 ay ortasında 3 Merkez Bankası Lideri vazifeden alındı, şu anda 4. Merkez Bankası Lideri misyon yapıyor. Merkez Bankası üst idaresinde de bu vakitte biroldukça değişiklik oldu. Merkez Bankası Kanunu’na nazaran 4 yıl nazaranv yapmak için atanan Merkez Bankası Başkanları’nın hiç birinin nazaranv müddetlerinin tamamlayamadığı bir konjonktürde Merkez Bankası’nın bu talimatlara uymaması ne yazık ki beklenemez.
Başka taraftan Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu’nun enflasyonda yükselişi arızi gördüklerini ve alan yarattığına inandıkları için indirimleri yaptıkları tabirlerinin bugün ekonomimizin ortasında bulunduğu durumu yansıtmadığı açıktır. Bu yüzden de bu kelamları ekonomik rasyonalite ile bir ilgisi olmayan, baskı kararında yaptıkları faiz indirimlerini savunmaya yönelik bir telaffuz olarak değerlendiriyorum.
bir daha 5 gün evvel Merkez Bankası tarafınca yapılan yazılı bir açıklamada “Döviz kurları, özgür piyasa dinamiklerince arz ve talep şartlarınca belirlenmektedir. Merkez Bankası aşikâr şartlar altında kalıcı istikamet gayesi taşımadan yalnızca çok oynaklığa müdahale edebilmektedir” sözü yer almaktaydı. bu biçimde sormak lazım. Madem döviz kurları arz ve talebe nazaran belirleniyordu, Merkez Bankası’nın 128 milyar dolar rezervini niye sattınız? niye Türkiye’yi şu anda negatif 35 milyar dolar rezerv ile karşı karşıya bıraktınız diye? Buna ilaveten de bu rezervlerin niye Merkez Bankası tarafınca değil de Hazine üzerinde kamu bankaları eliyle satıldığını, kimlere satıldığını, hangi kurlar üzerinden satıldığını, oluşan kamu ziyanının ne kadar olduğunu sormak lazım. İktidar olduğumuzda bu 128 milyar doların hesabını elbette soracağız.
Amuran – Giderek artan besin enflasyonu ve süratle yükselen kiralar, dar ve sabit gelirlilerin belini büken en değerli meseleler. Yalnızca dar ve sabit gelirliler değil, orta gelirli kümeler da yüksek enflasyondan olumsuz etkileniyor. Artan kurlar niçiniyle ülke varlıklarının giderek eridiği de bir gerçek. Sizce enflasyon artmaya devam edecek mi? Şayet bugün benimsenen siyasi tercihler devam ederse enflasyonun yüzde 20’nin altına inmesi, hayal mi?
Türeli – Resmî sayılar enflasyona yüzde 20 diyor lakin insanların sokakta, çarşıda pazarda karşılaştığı enflasyon epeyce daha yüksek. Bu yüzden de TÜİK’in deklare ettiğı sayılara kimse inanmıyor.
Başka taraftan tüketici meblağları ile üretici meblağları içindeki makasın açılmış olması enflasyonun daha da yükseleceğine işaret ediyor. Gerçekten tüketici fiyatlarındaki artış yüzde 20 iken üretici fiyatlarındaki artışın yüzde 46 düzeyinde olması, üreticilerin maliyetlerindeki artışların çabucak hemen tüketiciye gereğince yansımamış olduğunu gösteriyor. Bu maliyet artışı tüketiciye yansıtılmadığında üreticilerin ayakta kalamayacağı, iflas edeceği bir konjonktürde tüketici enflasyonun yükselmeye devam edeceği açıktır.
Öte yandan, döviz kurlarındaki süratli artış yurtharicinden ithal edilen malların meblağlarını TL cinsinden artırdığı için enflasyonu yükseltmektedir. Türkiye’nin ihracat yapmak için ithalat yapmak zorunda olan bir ekonomik yapıya sahip olduğu hepimizin malumudur. Bu çerçevede hem enerjiyi, hem hammadde ve orta girdileri, tıpkı vakitte tüketim mallarını ithal eden bir iktisatta meblağların süratle yükseleceği mutlaktır.
Buna ilaveten hükümet kanadından ve Merkez Bankası tarafınca yapılan açıklamalarda Aralık ayında da Merkez Bankası’nın faiz indirimlerine devam edileceğinin sinyali verilmektedir. Bu da döviz kurlarını yükselterek enflasyonu üste taşıyacaktır.
Özet olarak, gerek enflasyon eğilimindeki üst taraflı artış, gerekse döviz kurlarındaki süratli yükseliş, enflasyonun daha da üst düzeylere tırmanacağını tüm açıklığıyla ortaya koymaktadır.
Öbür taraftan, vatandaşlarımızın günlük ömründe kullandığı tüm malların fiyatlarının çok bir artış ortasında olması kararında gerçek fiyatlar düşmekte, fakirleşme artmaktadır. Bu durum evvela dar gelirli ve sabit gelirli kesitin durumunu daha da kötüleştirmektedir. aslına bakarsan maaş ve fiyatlarını yıl başında hükümetin hiç tutmayan enflasyon gayesine göre alan memur, personel ve emeklinin parası pul olmuştur.
birebir vakitte, yalnızca dar gelirli kısmın değil, toplumun bir avuç azınlık haricinde tüm kesitlerinin ortasında bulunduğumuz belirsizlik ortamında ve yüksek kur-yüksek enflasyon sarmalında kaybettiği, gelir dağılımının bozulduğu, iktisadın üretim yapısının tahrip olduğu bir konjonktürde iktisatta dengelerin daha da bozulacağı açıktır. Hükümetin uyguladığı bu yanlış siyasetlere devam edildiği takdirde şu anda yaşadığımız kur krizinin bir finansal krize ve daha sonrasında da bir gerçek krize dönüşme mümkünlüğünü yüksek görüyorum.
Amuran – 3600 ek göstergenin verilmesi konusunda çalışmalar yapıldığı, taban fiyata yüksek oranlı artırımlar yapılacağı, ücretlilerin vergi oranlarında indirim olacağı vaatleri var. halbuki Yılbaşında vergilerde, piyasada büyük artırımlar bekleniyor. Taban fiyata yapılacak artırımlarla bir arada enflasyon da artacak ve fiyatlı lakin birkaç ay rahatlayacak değil mi?
Türeli – Enflasyonun bu kadar yükseldiği ortamda fiyatlı kesitlerin satın alma güçlerinde önemli bir azalış var ve bu durum önemli bir fakirleşmeye niye oluyor. Taban fiyata artırım yapılması ve taban fiyatın vergi dışı bırakılması, belirli meslek kümelerine 3600 ek gösterge verilmesi, vergi dilimlerinin fiyatlı kısmı gözetecek biçimde bir daha belirlenerek genişletilmesi bizim Cumhuriyet Halk Partisi olarak uzun vakittir ısrarla savunduğumuz teklifler olup bu tekliflerimizin derhal hayata geçirilmesini destekliyoruz.
Başka taraftan sizin de belirttiğiniz üzere gerek vergilerdeki artış ve artırımlar, gerekse enflasyonun süratli artışı bu fiyat artışlarını bir süre daha sonra etkisiz hale getirecek. Bakın 2022 yılında bir daha değerleme oranı yüzde 36,2 oldu. 2021 yılında bir daha değerleme oranı yüzde 9,11’di. Yurtiçi üretici fiyatlarının yıllık ortalama değişim sayısı olan bir daha değerleme oranı 2022 yılında birtakım vergi tiplerinde, harçlarda ve cezalarda artış oranını belirlemektedir. Şayet Cumhurbaşkanı kendisine tanınmış olan bir daha değerleme oranını yüzde 50 indirme yetkisini kullanmazsa vatandaşlarımızın 2022 yılında çok yüksek artışlarla karşı karşıya kalacağı açıktır.
Öte yandan taban fiyata yılbaşında yapılacak yüksek oranlı artış, sizin de belirttiğiniz üzere, artan vergilerle ve artırımlarla kısa bir süre ortasında tesirini kaybedecek ve minimum ücretlinin gerçek gelirleri azalacaktır.
Bu yüzden de CHP olarak iktidarımızda bir taraftan ekonomiyi âlâ yöneterek istikrarları bir daha sağlamayı, öteki taraftan da gelir dağılımını düzeltecek ve yoksulluğu ortadan kaldıracak siyasetleri süratli bir halde hayata geçirmeyi hedefliyoruz.
Amuran – Doğalgaz da hane halkına artırım yapılmadı algısı yerleştirilmeye çalışılıyor. Sanayicilere yüzde 48.4, elektrik üreticilerine yüzde 46.8 artırım geldi. Maliyetin artması niçiniyle bu artırımlar tüketicilere doğal olarak yansıyacak. Endüstriciler geleceği bakılırsamedikleri için, değil yeni yatırımlara girmek mevcut kapasiteyi düşürmeye çalışıyorlar. Özvarlıklarında azalmalardan kelam ediyorlar. CHP olarak halkın nabzını tutuyorsunuz. Size yansıyan en büyük dertleri nedir?
Türeli – İktisatta oluşan bu belirsizlik ve güvensizlik ortamı sanayicilerin en büyük ıstıraplarından birini oluşturuyor. CHP İktisat Masası olarak yakın vakitte yapmış olduğumuz bir Organize Sanayi Bölgesi ziyaretinde endüstriciler samimi olarak daha evvelki krizlerin tersine bu krizde önlerini goremediklerini ve geleceğe ait bir öngörüde bulunamadıklarını söz ettiler. Bu fazlaca önemli bir sorun.
Öbür taraftan, dünyada emtia meblağlarının yükselme trendinde olduğu bir konjonktürde Merkez Bankası’nın yaptığı faiz indirimleri kararında döviz kurlarındaki süratli yükseliş sanayicilerin maliyetlerini önemli bir halde artırdı. Endüstricinin maliyetlerindeki bu artışı ürettiği malların meblağlarına nasıl yansıtacağı, ihracata yönelik firmaları kısmen dışarıda tutarsak, iç pazarda hudutlu talep artışı olacağı öngörüsü altında kıymetli bir sorun olarak gözüküyor. Bilhassa yurt haricinden hammadde ve orta mallarını ithal eden, ancak ürettiği eserleri daha epey iç pazara sunan firmaları önemli kahra sokacak.
bu biçimde bir konjonktürde faiz indirimleri yaparak ekonomiyi canlandırmak gerçekçi ve sonuç alıcı bir siyaset olarak gözükmüyor. Merkez Bankası faiz oranlarını fazlaca daha aşağılara çekse bile bu biçimde bir ekonomik ortamda hiç bir endüstricinin yeni yatırımlar yapma eğilimi ortasında olmayacağı açıktır.
Amuran – Bütün bu olanlardan daha sonra, Orta Vadeli Program ve Bütçe, kararını yitirdi mi sizce?
Türeli – Sayın Amuran, Eylül başında yayımlanan 2022-2024 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program ve buna dayalı olarak hazırlanan ve bugünlerde TBMM’de görüşülen 2022 Yılı Bütçesi, Merkez Bankası’nın faiz indirme siyaseti daha sonrasında iktisatta son aylarda yaşanan çalkantılar, artan döviz kurları ve enflasyon oranları niçiniyle geçerliliğini ve inanılırlığını büyük ölçüde yitirmiştir.
Hakikaten, Orta Vadeli Program (OVP) periyodunun 2022-2024 olduğu düşünüldüğünde daha 2022 yılına girilmeden OVP’nin maksatları kadük olmuştur. 2022 yılında enflasyon amacı olan yüzde 9,8 oranının temel emeli TL’nin bedelini korumak olan ve bu kapsamda enflasyon hedeflemesi uygulayan Merkez Bankası tarafınca ulaşılamaz hale getirilmesi enteresandır. bir daha birebir biçimde 2022 yılı dolar kuru ortalaması 9.27 olarak belirlenirken, bu sayı oldukçatan aşılmıştır. Hatta 2024 yılı dolar kuru ortalamasının 10.27 olduğu düşünüldüğünde daha şimdiden 12 liraların üstünde bir patikaya yerleşen dolar kurunun epey daha yüksek düzeylere çıkacağı açıktır.
Bu çerçevede, gerçekçi olmayan ekonomik değişkenler üzerine şurası Orta Vadeli Program ve Bütçe, tabanını kaybetmiştir. Bilhassa enflasyon amacı üzerinden şekillenecek olan bütçe gelir ve harcamalarının büyük ölçüde sapacak olması ve bu durumun iktisattaki başka değişkenleri değiştirecek olması, programın kredibilitesini yok etmiştir. Bu çerçevede önümüzdeki devirde iktisattaki karar alıcılara yol göstermesi mümkün değildir.
Amuran – Esfender Korkmaz Yeni Çağ’daki köşesinde, Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği (KÖİ) kontratları için, epey isabetli bir yorum yapmıştı. “Bunlar vesayet kontratıdır. KÖİ modelinde kâr müteahhidin, ziyan halkındır” demişti. Sahiden de Kamu-Özel işbirliği yoluyla dolar üstünden talep garantisi alan müteahhitler kur arttıkça zenginleşiyor.. Kamu-özel işbirliği muahedeleri niçiniyle kaynak kaybı devasa yükseklikte oranda. Bu kaynakların bir daha bütçeye aktarılması imkanı hangi şartlarda mümkün? İlgili şirketlerin Memleketler arası tahkime gidememesi için hangi şartların olması gerekiyor?
Türeli – Ülkemizde 1986 yılında başlayan kamu özel işbirliği (KÖİ) projeleri 2010’lu senelerda artarak devam etmiştir. Öncelikle ulaştırma ve güç alanlarında ağırlaşan yap işlet devret ve yap işlet modelleri, daha sonrasında da kent hastaneleriyle yap kirala devret modeli uygulanmaya başlanmıştır. KÖİ modeli ile yapılan yatırımların meblağı hayli önemli bir büyüklüğe ulaşmış durumdadır. Hakikaten 2021 yılının Ağustos ayı prestijiyle kamu özel işbirliğiyle yapılan yatırımların sayısı 257’ye ulaşmış olup, mukavele kıymeti 170 milyar dolardır.
Kamu özel paydaşlık modelinde önemli ezalar bulunmaktadır. Bu model ile yapılan yatırımların fizibilitelerinde, imzalanan kontratlarında, verilen garantilerinde büyük yanlışlıkların ve kusurların yapıldığı uygulamalarda açıkça ortaya çıkmaktadır.
Kamu özel işbirliği projeleri devlet için tam bir kara delik olmuştur. Bakın 2022 yılında bütçeden kent hastanelerine hizmet sunumu için 7,4 milyar TL, kullanım bedeli olarak 14,1 milyar TL, ulaştırma projelerine ait garanti ödemeleri için 20,9 milyar TL olmak üzere toplamda 42,4 milyar TL’lik garanti ödemesi yapılması öngörülmüştür. Bütçe hazırlanırken öngörülen kur düzeyi yükseldikçe ödenecek ölçü daha da artacaktır.
Hizmet bedellerinin döviz cinsinden belirlenmiş olması da hizmetten yararlanan vatandaşların ödedikleri bedeli önemli formda yükseltmektedir.
Bu yapı sürdürülebilir değildir. Bu çerçevede, iktidar olduğumuzda bu bahis üzerinde detaylı olarak çalışacak ve mukavele şartlarının bir daha görüşülmesinden, KÖİ modeli ile yapılan projeler için yapılacak ödemelerin TL’ye dönüştürülmesine, projelerin kamuya devredilmesine kadar birfazlaca seçeneği kıymetlendirecek ve ilgili firmalarla konuşarak ve anlaşarak bu sorunu çözeceğiz. İzleyen senelerda da KÖİ modeli uygulamasına son verecek ve altyapı yatırımlarını kamu eliyle yapacağız.
Amuran – Yalnız sanayi kısmını değil, yükselen döviz kuru tarım kısmını de bunalttı. İthal tohum gübre zirai ilaçlar ve yemlerin yanında güç artırımları üreticinin icra belgelerini artırdı. Borçlarını ödeyemez hale geldiler. Tarlalarını boş bırakmayı yeğleyenler oldu. Tarım bölümüne verilen takviyeler niye kâfi değil, bu bir siyasi tercih mi, evvelari tarım değil mi?
Türeli – Sayın Amuran, dünyada yaşanan global ısınma ve iklim krizinin besin kesimini stratejik bir kesim haline getirdiği bir konjonktürde ülkemizde tarım kısmının ihmal edilmesini anlamak mümkün değildir. AKP hükümetleri devrinde tarım kesitinin kendi haline terk edilmesi kararında Türkiye hububattan, bakliyata, yağlı tohumlardan ete kadar çabucak tüm eserlerde ithalatçı pozisyonuna gelmiştir. Girdi maliyetleri katlanan, eseri para etmeyen ve devletten gerekli dayanağı alamayan tarım bölümünde öbür türlüsünün olması da mümkün değildir.
Pandemi devri tarım kısmında yaşanan kahırları artırmıştır. Mazota, gübreye, zirai ilaca gelen artırımlar yüzünden girdi maliyetleri katlanan, eseri ise para etmeyen çiftçi borç yükü altında ezilmiş durumdadır. Borçları yüzünden üretim araçları olan tarlasına, traktörüne, ineğine haciz konmuştur. Son aylarda da döviz kurundaki süratli artış kararında girdi fiyatlarının astronomik halde artması sorunun boyutlarını katlanılamaz noktalara taşımıştır. bu biçimdesine stratejik bir dalın AKP periyodunda sahipsiz bırakılması ve AKP hükümetlerinin kendi çıkardıkları yasanın kararlarına bile uymamaları, tarımın ortasında bulunduğu durumun vahametini artırmaktadır. Gerçekten AKP’nin 2006 yılında çıkarttığı 5488 sayılı Tarım Kanunu’nun 21 inci unsuru, her yıl GSMH’nın en az yüzde 1’inin ziraî desteklemelere ayrılacağını karara bağlamaktadır. birebir vakitte, ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelir ortasındaki hissesi 2007-2020 devrinde ortalama binde 4,5 olarak gerçekleşmiştir. Ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelir ortasındaki hissesinin 2021 yılında binde 3,5, 2022 yılında ise binde 3,3 olarak belirlenmesi ülkemizin ortasında bulunduğu kriz şartlarında tarım kısmının dikkatsizliğinin nasıl uç noktalara vardırıldığını tüm açıklığıyla göstermektedir.
CHP iktidarında tarımı bir daha ayağa kaldırmak gayemiz doğrultusunda tarımda üretim planlaması yapılması, çiftçinin girdilerinin üstündeki vergi yükünün azaltılması, ziraî destekleme fiyatlarının yüksek oranda belirlenmesi, ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelirin yüzde 1’ine çıkartılması CHP olarak evvelarimiz olacaktır.
Amuran – Uzmanlar, “iktidarın para basmaktan çekinmeyeceğini, bunun da yüksek enflasyon-yüksek kur sarmalının düzgünce pekişmesine niye olacağını” belirtiyorlar. Tahlilin yeni bir iktidar ve yeni bir istikrar programıyla sağlanacağını vurguluyorlar. “Sosyal devleti öne çıkaran, hazırlayacağı programa milletlerarası takviye sağlayıp kaynak meselesini çözmeyi beceren bir iktidar gerekiyor” deniliyor. Nasıl bir ıslahat paketi düşünüyorsunuz?
Türeli – Maksadımız, Türkiye’nin hemen muhtaçlığı olan, ülkedeki inanç ve istikrar ortamını bir daha oluşturmaktır. Bu çerçevede başta Merkez Bankası olmak üzere kurumlara prestijini bir daha kazandırmak, kurumların maddelerle kendilerine verilmiş misyonları serbestçe yapmalarını sağlamak, liyakatli ve deneyimli takımları bir daha işbaşına getirmek önceliğimiz olacaktır. Bunun kararında iktisattaki belirsizlikler ortadan kalkacak, iktisattaki karar alıcıların önlerini nazaranbildikleri, öngörülebilir bir ekonomik ortam sağlanacaktır.
Öbür taraftan, yurtharicinden borçlanmaya dayalı, kaynakların verimsiz alanlara aktarılmasına ve israfa dayanan bu ekonomik modeli değiştirecek, yatırıma, üretime, istihdama öncelik veren bir ekonomik modeli uygulamaya koyacağız. Bu çerçevede, yüksek katma pahalı üretime dayalı, teknoloji yoğunluğunu artıran, nitelikli işgücünün olduğu ve kayıt dışılığın ortadan kaldırıldığı sağlıklı ve sürdürülebilir bir ekonomik yapıyı tesis edeceğiz. Bunun yanı sıra toplumsal devleti öne çıkararak ülkede yaratılan ulusal geliri daha adaletli paylaştıracak, yoksulluğu ortadan kaldıracağız.
Amuran – İktidar temsilcileri “Erken seçim gündemimizde yok” diyorlar. Erken seçim siyasi iktidar açısından da kurtuluş yolu değil midir? Şayet erken seçim olursa iktisadın rahatlaması uzun yılları alır mı yoksa kısa bir müddetde problemler çözülür mü? Tahliller neye bağlı?
Türeli – İktidar ne derse desin Türkiye bir erken seçim konjonktürüne girmiştir. Bu seçimde de Türkiye’de iktidar değişecektir. Bunu yalnızca bir temenni olarak değil, gördüklerimiz ve yaşadıklarımıza dayanarak söylüyorum. Seçim daha sonrası oluşacak yapıda yapacağımız birinci iş, ülkede inanç ve istikrarı bir daha sağlamak, iktisatta rasyonel karar süreçlerini oluşturmak ve bu çerçevede kurumlara prestij kazandıran ve liyakatli takımları iş başına getiren bir iktisat idaresini oluşturmak olacaktır.
Türkiye büyük ve kuvvetli bir ülkedir ve yaşanan meşakkatleri ve krizleri aşacak potansiyele sahiptir. CHP olarak Türkiye’nin problemlerini ve bu meseleleri nasıl çözeceğimizi biliyoruz. Kısa bir müddetde Türkiye’yi bir daha düzlüğe çıkaracağız ve geleceğin Türkiye’sini daima birlikte, demokrasi ortasında ve ortak akılla inşa edeceğiz.
Amuran – Umutlar verdiniz. Erkenle seçimle bir arada bir an evvel parlamenter sisteme geçerek, hukukta iktisatta sıhhatte eğitimde söylemiş olduğiniz üzere bir daha itimat artırıcı uygulamaları devreye sokarak, idare krizinin sonlandırılması en büyük beklentimiz. Çok teşekkürler.
Türeli – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran
Sayın Türeli, CHP iktisat masasında nasıl bir çalışma yürütüyorsunuz? Saha araştırmaları da yapıyor musunuz, bilim insanlarıyla, meslek odaları ve sendikalarla özetlemek gerekirsesı sivil toplum örgütleriyle de bağlarınız oluyor mu? Ekonomik konjonktürü nasıl görüyorsunuz?
Rahmi Aşkın Türeli – CHP İktisat Masası olarak bir taraftan ekonomiyi yakından izliyor, sorun alanlarını tespit ediyor ve tahlil teklifleri geliştiriyoruz. Öbür taraftan da Türkiye’yi vilayet il geziyoruz. Son 1 yılda Türkiye genelinde 30 ili ziyaret ettik ve 25 bin kilometreden çok yol yaptık. Gittiğimiz yerlerde ticaret ve sanayi odaları, esnaf odaları, ziraat odaları ve sivil toplum örgütleri ile toplantılar yapıyoruz. Esnaflarımızı dükkanlarında ziyaret ediyoruz. Sıkıntılarını onların ağzından dinliyor ve tahlil tekliflerimizi paylaşıyoruz.
Ziyaretlerimizde bilhassa pandemi periyodunda, ülkedeki ekonomik badirelerin nasıl arttığını ve tahammül edilemez boyutlara geldiğini şahsen gözledik. Pandemi devrinde gerekli takviye verilmediği için dükkanını kapatmak zorunda kalan esnafımızla, işini kaybeden vatandaşlarımızla, borcunu ödeyemediği için tarlasına, traktörüne haciz konulan çiftçilerimizle yaptığımız görüşmeler, önümüzdeki seçimde iktidarın değişeceğini bize tüm açıklığıyla gösterdi.
Bilhassa Eylül ayından bu yana Merkez Bankası tarafınca yapılan faiz indirimleri kararında süratle artan döviz kurları ve enflasyon, vatandaşlarımızın meselelerini kat kat artırmış ve Türkiye’yi bir seçim ortamına sokmuştur.
İktisat Masası olarak iktidara geldiğimizde kısa, orta ve uzun devirde uygulayacağımız iktisat politikalarımız üzerinde ağır bir biçimde çalışıyoruz.
Amuran – İktidar, bugün yaşananları bir ekonomik Kurtuluş savaşına benzetiyor. Bir algı yaratılmak isteniyor. Sizce neyin savaşı, kimlerle savaşılıyor?
Türeli – Türkiye’yi 19 yıldan beri yöneten, istediği kararları alan, istediği siyasetleri uygulayan bir iktidarın artık yaptığı yanlışlıkları ve Türkiye’yi getirdiği kriz ortamını açıklamak için her vakit yaptığı üzere bir düşman arayışına girmesini ve bir ekonomik kurtuluş savaşından bahsetmesini ülkede ciddiye alan kimse olduğunu düşünmüyorum.
19 yılda uyguladıkları ekonomik siyasetlerle ülkeyi yatırım ve üretimden uzaklaştıran, gelir dağılımını bozup geniş toplum kesitlerini fakirleştiren, özelleştirmelerle vatandaşlarımızın vergileriyle kurulmuş olan kamu kurum ve kuruluşlarını yok kıymetine yabancılara satan, kamu özel işbirliği modeliyle yapılan yatırımlara verilen döviz garantileriyle ülke kaynaklarını israf ederek bir avuç yandaşı zenginleştiren, ülkenin dış borcunu 3,5 kat artıran bir iktidarın ekonomik kurtuluş savaşından bahsetmesinin hiç bir kıymet-i harbiyesi yok.
Amuran – Gelelim bugün yaşadığımız ekonomik krize. Cumhurbaşkanı’nın ısrarla devam ettirdiği “Faiz sebeptir, enflasyon neticedir” değerlendirmesinin iktisadın bilinen kurallarının haricinde bir kıymetlendirme olduğunu artık sokaktaki vatandaşımız da lisana getiriyor. “Faiz belasını kaldıracağız. Bunu kabulleneceğiz, diğer çıkışı olamaz,” ısrarının temel niçini sizce nedir, idare neyin beklentisi ortasındadır? İktisat de bunun bizim bilmediğimiz bir karşılığı var mıdır?
Türeli – Öncelikle belirtmeliyim ki Cumhurbaşkanı’nın ısrarla savunduğu faiz sebep, enflasyon sonuçtur tezinin iktisat literatüründe yeri yoktur. Cumhurbaşkanı’nın yalnızca bu tezi savunmakla kalmayıp Merkez Bankası’nı bu doğrultuda hareket ederek faiz indirimine zorladığı bir ortamda da iktisattaki bütün istikrarlar bozulmuş ve ülke bugün ortasında bulunduğumuz yüksek kur ve yüksek enflasyonun öncülük yaptığı bir kriz sürecine sürüklenmiştir.
Başka taraftan, Merkez Bankası Başkanı’nın yaptığı bir açıklamada döviz kurlarındaki istikrarın cari süreçler açığı ile ilişkilendirildiği görülüyor. Buradan da döviz kurlarının yükselmesine müsaade vererek ihracatı artırmayı ve bu biçimdece bir taraftan cari süreçler açığını azaltırken öbür taraftan ekonomiyi canlandırmayı amaçladıkları anlaşılıyor.
birebir vakitte Türkiye’nin üretim ve ihracat yapısının hammadde ve orta girdiler açısından önemli ölçüde ithalata bağlı olduğunu düşündüğümüzde bu biçimde bir tesirin gerçekleşmesi güç gözüküyor. Merkez Bankası’nın faizleri indirerek ekonomiyi canlandırma gayesi açısından bakıldığında, ihracat artışı lakin kısa vadede bir hareketlenme yaratacak olup iktisatta kalıcı ve sürdürülebilir bir büyüme yaratmaz. Tam bilakis uygulanan bu yanlış siyasetler kararında artan döviz kurları ve yükselen enflasyon oranları iktisattaki kaynak dağılımını bozarak büyümenin önünde kıymetli bir mahzur oluşturur.
Cari süreçler açığı Türkiye iktisadının yapısal bir sorunu olup kısa periyotta değil, hakikat siyasetlerle ve yanlışsız önlemle lakin orta-uzun vadede çözülebilecek bir sorundur. Ayrıyeten cari açığı azaltmanın Merkez Bankası’nın değil hükümetlerin misyonu olduğunu da belirtmeliyiz.
Son olarak vurgulamak istediğim nokta, döviz kurlarındaki bu süratli yükselişin ülkede yaşayan milyonlarca insanı fakirleştirirken, elinde yüklü ölçüde döviz bulunduran bir avuç insanı çok halde zenginleştirdiğidir.
Amuran – Geçen hafta Merkez Bankası Para Siyaseti Kurulu’nun aldığı faiz indirim sonucu öncesinde AKP’nin Küme toplantısında, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ne yapılması gerektiğiyle ilgili yönlendirici açıklamaları devam etmişti. Para Siyaseti Şurası bu açıklamayla gelen “dolaylı” talimata uymasaydı ne olurdu? nazaranvden almalar haricinde sonucun getirdiği sonuçlar dövizin bu kadar yükselmesini mahzurlar miydi? Ayrıyeten Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu, “enflasyonda yükselişi arızi gördüklerini ve alan yarattığına inandıkları için indirimleri” yaptıklarını söylemişti. Cevabınız?
Türeli – Sayın Amuran, Merkez Bankası bu talimata uymasaydı ne MB Lideri ne de PPK üyeleri nazaranvde kalabilirdi. Bunu da bir varsayım olarak değil son devirdeki uygulamalara bakarak söylüyorum. Hakikaten 2019 Temmuz ayından bu yana yani son 28 ay ortasında 3 Merkez Bankası Lideri vazifeden alındı, şu anda 4. Merkez Bankası Lideri misyon yapıyor. Merkez Bankası üst idaresinde de bu vakitte biroldukça değişiklik oldu. Merkez Bankası Kanunu’na nazaran 4 yıl nazaranv yapmak için atanan Merkez Bankası Başkanları’nın hiç birinin nazaranv müddetlerinin tamamlayamadığı bir konjonktürde Merkez Bankası’nın bu talimatlara uymaması ne yazık ki beklenemez.
Başka taraftan Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu’nun enflasyonda yükselişi arızi gördüklerini ve alan yarattığına inandıkları için indirimleri yaptıkları tabirlerinin bugün ekonomimizin ortasında bulunduğu durumu yansıtmadığı açıktır. Bu yüzden de bu kelamları ekonomik rasyonalite ile bir ilgisi olmayan, baskı kararında yaptıkları faiz indirimlerini savunmaya yönelik bir telaffuz olarak değerlendiriyorum.
bir daha 5 gün evvel Merkez Bankası tarafınca yapılan yazılı bir açıklamada “Döviz kurları, özgür piyasa dinamiklerince arz ve talep şartlarınca belirlenmektedir. Merkez Bankası aşikâr şartlar altında kalıcı istikamet gayesi taşımadan yalnızca çok oynaklığa müdahale edebilmektedir” sözü yer almaktaydı. bu biçimde sormak lazım. Madem döviz kurları arz ve talebe nazaran belirleniyordu, Merkez Bankası’nın 128 milyar dolar rezervini niye sattınız? niye Türkiye’yi şu anda negatif 35 milyar dolar rezerv ile karşı karşıya bıraktınız diye? Buna ilaveten de bu rezervlerin niye Merkez Bankası tarafınca değil de Hazine üzerinde kamu bankaları eliyle satıldığını, kimlere satıldığını, hangi kurlar üzerinden satıldığını, oluşan kamu ziyanının ne kadar olduğunu sormak lazım. İktidar olduğumuzda bu 128 milyar doların hesabını elbette soracağız.
Amuran – Giderek artan besin enflasyonu ve süratle yükselen kiralar, dar ve sabit gelirlilerin belini büken en değerli meseleler. Yalnızca dar ve sabit gelirliler değil, orta gelirli kümeler da yüksek enflasyondan olumsuz etkileniyor. Artan kurlar niçiniyle ülke varlıklarının giderek eridiği de bir gerçek. Sizce enflasyon artmaya devam edecek mi? Şayet bugün benimsenen siyasi tercihler devam ederse enflasyonun yüzde 20’nin altına inmesi, hayal mi?
Türeli – Resmî sayılar enflasyona yüzde 20 diyor lakin insanların sokakta, çarşıda pazarda karşılaştığı enflasyon epeyce daha yüksek. Bu yüzden de TÜİK’in deklare ettiğı sayılara kimse inanmıyor.
Başka taraftan tüketici meblağları ile üretici meblağları içindeki makasın açılmış olması enflasyonun daha da yükseleceğine işaret ediyor. Gerçekten tüketici fiyatlarındaki artış yüzde 20 iken üretici fiyatlarındaki artışın yüzde 46 düzeyinde olması, üreticilerin maliyetlerindeki artışların çabucak hemen tüketiciye gereğince yansımamış olduğunu gösteriyor. Bu maliyet artışı tüketiciye yansıtılmadığında üreticilerin ayakta kalamayacağı, iflas edeceği bir konjonktürde tüketici enflasyonun yükselmeye devam edeceği açıktır.
Öte yandan, döviz kurlarındaki süratli artış yurtharicinden ithal edilen malların meblağlarını TL cinsinden artırdığı için enflasyonu yükseltmektedir. Türkiye’nin ihracat yapmak için ithalat yapmak zorunda olan bir ekonomik yapıya sahip olduğu hepimizin malumudur. Bu çerçevede hem enerjiyi, hem hammadde ve orta girdileri, tıpkı vakitte tüketim mallarını ithal eden bir iktisatta meblağların süratle yükseleceği mutlaktır.
Buna ilaveten hükümet kanadından ve Merkez Bankası tarafınca yapılan açıklamalarda Aralık ayında da Merkez Bankası’nın faiz indirimlerine devam edileceğinin sinyali verilmektedir. Bu da döviz kurlarını yükselterek enflasyonu üste taşıyacaktır.
Özet olarak, gerek enflasyon eğilimindeki üst taraflı artış, gerekse döviz kurlarındaki süratli yükseliş, enflasyonun daha da üst düzeylere tırmanacağını tüm açıklığıyla ortaya koymaktadır.
Öbür taraftan, vatandaşlarımızın günlük ömründe kullandığı tüm malların fiyatlarının çok bir artış ortasında olması kararında gerçek fiyatlar düşmekte, fakirleşme artmaktadır. Bu durum evvela dar gelirli ve sabit gelirli kesitin durumunu daha da kötüleştirmektedir. aslına bakarsan maaş ve fiyatlarını yıl başında hükümetin hiç tutmayan enflasyon gayesine göre alan memur, personel ve emeklinin parası pul olmuştur.
birebir vakitte, yalnızca dar gelirli kısmın değil, toplumun bir avuç azınlık haricinde tüm kesitlerinin ortasında bulunduğumuz belirsizlik ortamında ve yüksek kur-yüksek enflasyon sarmalında kaybettiği, gelir dağılımının bozulduğu, iktisadın üretim yapısının tahrip olduğu bir konjonktürde iktisatta dengelerin daha da bozulacağı açıktır. Hükümetin uyguladığı bu yanlış siyasetlere devam edildiği takdirde şu anda yaşadığımız kur krizinin bir finansal krize ve daha sonrasında da bir gerçek krize dönüşme mümkünlüğünü yüksek görüyorum.
Amuran – 3600 ek göstergenin verilmesi konusunda çalışmalar yapıldığı, taban fiyata yüksek oranlı artırımlar yapılacağı, ücretlilerin vergi oranlarında indirim olacağı vaatleri var. halbuki Yılbaşında vergilerde, piyasada büyük artırımlar bekleniyor. Taban fiyata yapılacak artırımlarla bir arada enflasyon da artacak ve fiyatlı lakin birkaç ay rahatlayacak değil mi?
Türeli – Enflasyonun bu kadar yükseldiği ortamda fiyatlı kesitlerin satın alma güçlerinde önemli bir azalış var ve bu durum önemli bir fakirleşmeye niye oluyor. Taban fiyata artırım yapılması ve taban fiyatın vergi dışı bırakılması, belirli meslek kümelerine 3600 ek gösterge verilmesi, vergi dilimlerinin fiyatlı kısmı gözetecek biçimde bir daha belirlenerek genişletilmesi bizim Cumhuriyet Halk Partisi olarak uzun vakittir ısrarla savunduğumuz teklifler olup bu tekliflerimizin derhal hayata geçirilmesini destekliyoruz.
Başka taraftan sizin de belirttiğiniz üzere gerek vergilerdeki artış ve artırımlar, gerekse enflasyonun süratli artışı bu fiyat artışlarını bir süre daha sonra etkisiz hale getirecek. Bakın 2022 yılında bir daha değerleme oranı yüzde 36,2 oldu. 2021 yılında bir daha değerleme oranı yüzde 9,11’di. Yurtiçi üretici fiyatlarının yıllık ortalama değişim sayısı olan bir daha değerleme oranı 2022 yılında birtakım vergi tiplerinde, harçlarda ve cezalarda artış oranını belirlemektedir. Şayet Cumhurbaşkanı kendisine tanınmış olan bir daha değerleme oranını yüzde 50 indirme yetkisini kullanmazsa vatandaşlarımızın 2022 yılında çok yüksek artışlarla karşı karşıya kalacağı açıktır.
Öte yandan taban fiyata yılbaşında yapılacak yüksek oranlı artış, sizin de belirttiğiniz üzere, artan vergilerle ve artırımlarla kısa bir süre ortasında tesirini kaybedecek ve minimum ücretlinin gerçek gelirleri azalacaktır.
Bu yüzden de CHP olarak iktidarımızda bir taraftan ekonomiyi âlâ yöneterek istikrarları bir daha sağlamayı, öteki taraftan da gelir dağılımını düzeltecek ve yoksulluğu ortadan kaldıracak siyasetleri süratli bir halde hayata geçirmeyi hedefliyoruz.
Amuran – Doğalgaz da hane halkına artırım yapılmadı algısı yerleştirilmeye çalışılıyor. Sanayicilere yüzde 48.4, elektrik üreticilerine yüzde 46.8 artırım geldi. Maliyetin artması niçiniyle bu artırımlar tüketicilere doğal olarak yansıyacak. Endüstriciler geleceği bakılırsamedikleri için, değil yeni yatırımlara girmek mevcut kapasiteyi düşürmeye çalışıyorlar. Özvarlıklarında azalmalardan kelam ediyorlar. CHP olarak halkın nabzını tutuyorsunuz. Size yansıyan en büyük dertleri nedir?
Türeli – İktisatta oluşan bu belirsizlik ve güvensizlik ortamı sanayicilerin en büyük ıstıraplarından birini oluşturuyor. CHP İktisat Masası olarak yakın vakitte yapmış olduğumuz bir Organize Sanayi Bölgesi ziyaretinde endüstriciler samimi olarak daha evvelki krizlerin tersine bu krizde önlerini goremediklerini ve geleceğe ait bir öngörüde bulunamadıklarını söz ettiler. Bu fazlaca önemli bir sorun.
Öbür taraftan, dünyada emtia meblağlarının yükselme trendinde olduğu bir konjonktürde Merkez Bankası’nın yaptığı faiz indirimleri kararında döviz kurlarındaki süratli yükseliş sanayicilerin maliyetlerini önemli bir halde artırdı. Endüstricinin maliyetlerindeki bu artışı ürettiği malların meblağlarına nasıl yansıtacağı, ihracata yönelik firmaları kısmen dışarıda tutarsak, iç pazarda hudutlu talep artışı olacağı öngörüsü altında kıymetli bir sorun olarak gözüküyor. Bilhassa yurt haricinden hammadde ve orta mallarını ithal eden, ancak ürettiği eserleri daha epey iç pazara sunan firmaları önemli kahra sokacak.
bu biçimde bir konjonktürde faiz indirimleri yaparak ekonomiyi canlandırmak gerçekçi ve sonuç alıcı bir siyaset olarak gözükmüyor. Merkez Bankası faiz oranlarını fazlaca daha aşağılara çekse bile bu biçimde bir ekonomik ortamda hiç bir endüstricinin yeni yatırımlar yapma eğilimi ortasında olmayacağı açıktır.
Amuran – Bütün bu olanlardan daha sonra, Orta Vadeli Program ve Bütçe, kararını yitirdi mi sizce?
Türeli – Sayın Amuran, Eylül başında yayımlanan 2022-2024 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program ve buna dayalı olarak hazırlanan ve bugünlerde TBMM’de görüşülen 2022 Yılı Bütçesi, Merkez Bankası’nın faiz indirme siyaseti daha sonrasında iktisatta son aylarda yaşanan çalkantılar, artan döviz kurları ve enflasyon oranları niçiniyle geçerliliğini ve inanılırlığını büyük ölçüde yitirmiştir.
Hakikaten, Orta Vadeli Program (OVP) periyodunun 2022-2024 olduğu düşünüldüğünde daha 2022 yılına girilmeden OVP’nin maksatları kadük olmuştur. 2022 yılında enflasyon amacı olan yüzde 9,8 oranının temel emeli TL’nin bedelini korumak olan ve bu kapsamda enflasyon hedeflemesi uygulayan Merkez Bankası tarafınca ulaşılamaz hale getirilmesi enteresandır. bir daha birebir biçimde 2022 yılı dolar kuru ortalaması 9.27 olarak belirlenirken, bu sayı oldukçatan aşılmıştır. Hatta 2024 yılı dolar kuru ortalamasının 10.27 olduğu düşünüldüğünde daha şimdiden 12 liraların üstünde bir patikaya yerleşen dolar kurunun epey daha yüksek düzeylere çıkacağı açıktır.
Bu çerçevede, gerçekçi olmayan ekonomik değişkenler üzerine şurası Orta Vadeli Program ve Bütçe, tabanını kaybetmiştir. Bilhassa enflasyon amacı üzerinden şekillenecek olan bütçe gelir ve harcamalarının büyük ölçüde sapacak olması ve bu durumun iktisattaki başka değişkenleri değiştirecek olması, programın kredibilitesini yok etmiştir. Bu çerçevede önümüzdeki devirde iktisattaki karar alıcılara yol göstermesi mümkün değildir.
Amuran – Esfender Korkmaz Yeni Çağ’daki köşesinde, Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği (KÖİ) kontratları için, epey isabetli bir yorum yapmıştı. “Bunlar vesayet kontratıdır. KÖİ modelinde kâr müteahhidin, ziyan halkındır” demişti. Sahiden de Kamu-Özel işbirliği yoluyla dolar üstünden talep garantisi alan müteahhitler kur arttıkça zenginleşiyor.. Kamu-özel işbirliği muahedeleri niçiniyle kaynak kaybı devasa yükseklikte oranda. Bu kaynakların bir daha bütçeye aktarılması imkanı hangi şartlarda mümkün? İlgili şirketlerin Memleketler arası tahkime gidememesi için hangi şartların olması gerekiyor?
Türeli – Ülkemizde 1986 yılında başlayan kamu özel işbirliği (KÖİ) projeleri 2010’lu senelerda artarak devam etmiştir. Öncelikle ulaştırma ve güç alanlarında ağırlaşan yap işlet devret ve yap işlet modelleri, daha sonrasında da kent hastaneleriyle yap kirala devret modeli uygulanmaya başlanmıştır. KÖİ modeli ile yapılan yatırımların meblağı hayli önemli bir büyüklüğe ulaşmış durumdadır. Hakikaten 2021 yılının Ağustos ayı prestijiyle kamu özel işbirliğiyle yapılan yatırımların sayısı 257’ye ulaşmış olup, mukavele kıymeti 170 milyar dolardır.
Kamu özel paydaşlık modelinde önemli ezalar bulunmaktadır. Bu model ile yapılan yatırımların fizibilitelerinde, imzalanan kontratlarında, verilen garantilerinde büyük yanlışlıkların ve kusurların yapıldığı uygulamalarda açıkça ortaya çıkmaktadır.
Kamu özel işbirliği projeleri devlet için tam bir kara delik olmuştur. Bakın 2022 yılında bütçeden kent hastanelerine hizmet sunumu için 7,4 milyar TL, kullanım bedeli olarak 14,1 milyar TL, ulaştırma projelerine ait garanti ödemeleri için 20,9 milyar TL olmak üzere toplamda 42,4 milyar TL’lik garanti ödemesi yapılması öngörülmüştür. Bütçe hazırlanırken öngörülen kur düzeyi yükseldikçe ödenecek ölçü daha da artacaktır.
Hizmet bedellerinin döviz cinsinden belirlenmiş olması da hizmetten yararlanan vatandaşların ödedikleri bedeli önemli formda yükseltmektedir.
Bu yapı sürdürülebilir değildir. Bu çerçevede, iktidar olduğumuzda bu bahis üzerinde detaylı olarak çalışacak ve mukavele şartlarının bir daha görüşülmesinden, KÖİ modeli ile yapılan projeler için yapılacak ödemelerin TL’ye dönüştürülmesine, projelerin kamuya devredilmesine kadar birfazlaca seçeneği kıymetlendirecek ve ilgili firmalarla konuşarak ve anlaşarak bu sorunu çözeceğiz. İzleyen senelerda da KÖİ modeli uygulamasına son verecek ve altyapı yatırımlarını kamu eliyle yapacağız.
Amuran – Yalnız sanayi kısmını değil, yükselen döviz kuru tarım kısmını de bunalttı. İthal tohum gübre zirai ilaçlar ve yemlerin yanında güç artırımları üreticinin icra belgelerini artırdı. Borçlarını ödeyemez hale geldiler. Tarlalarını boş bırakmayı yeğleyenler oldu. Tarım bölümüne verilen takviyeler niye kâfi değil, bu bir siyasi tercih mi, evvelari tarım değil mi?
Türeli – Sayın Amuran, dünyada yaşanan global ısınma ve iklim krizinin besin kesimini stratejik bir kesim haline getirdiği bir konjonktürde ülkemizde tarım kısmının ihmal edilmesini anlamak mümkün değildir. AKP hükümetleri devrinde tarım kesitinin kendi haline terk edilmesi kararında Türkiye hububattan, bakliyata, yağlı tohumlardan ete kadar çabucak tüm eserlerde ithalatçı pozisyonuna gelmiştir. Girdi maliyetleri katlanan, eseri para etmeyen ve devletten gerekli dayanağı alamayan tarım bölümünde öbür türlüsünün olması da mümkün değildir.
Pandemi devri tarım kısmında yaşanan kahırları artırmıştır. Mazota, gübreye, zirai ilaca gelen artırımlar yüzünden girdi maliyetleri katlanan, eseri ise para etmeyen çiftçi borç yükü altında ezilmiş durumdadır. Borçları yüzünden üretim araçları olan tarlasına, traktörüne, ineğine haciz konmuştur. Son aylarda da döviz kurundaki süratli artış kararında girdi fiyatlarının astronomik halde artması sorunun boyutlarını katlanılamaz noktalara taşımıştır. bu biçimdesine stratejik bir dalın AKP periyodunda sahipsiz bırakılması ve AKP hükümetlerinin kendi çıkardıkları yasanın kararlarına bile uymamaları, tarımın ortasında bulunduğu durumun vahametini artırmaktadır. Gerçekten AKP’nin 2006 yılında çıkarttığı 5488 sayılı Tarım Kanunu’nun 21 inci unsuru, her yıl GSMH’nın en az yüzde 1’inin ziraî desteklemelere ayrılacağını karara bağlamaktadır. birebir vakitte, ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelir ortasındaki hissesi 2007-2020 devrinde ortalama binde 4,5 olarak gerçekleşmiştir. Ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelir ortasındaki hissesinin 2021 yılında binde 3,5, 2022 yılında ise binde 3,3 olarak belirlenmesi ülkemizin ortasında bulunduğu kriz şartlarında tarım kısmının dikkatsizliğinin nasıl uç noktalara vardırıldığını tüm açıklığıyla göstermektedir.
CHP iktidarında tarımı bir daha ayağa kaldırmak gayemiz doğrultusunda tarımda üretim planlaması yapılması, çiftçinin girdilerinin üstündeki vergi yükünün azaltılması, ziraî destekleme fiyatlarının yüksek oranda belirlenmesi, ziraî destekleme ödemelerinin ulusal gelirin yüzde 1’ine çıkartılması CHP olarak evvelarimiz olacaktır.
Amuran – Uzmanlar, “iktidarın para basmaktan çekinmeyeceğini, bunun da yüksek enflasyon-yüksek kur sarmalının düzgünce pekişmesine niye olacağını” belirtiyorlar. Tahlilin yeni bir iktidar ve yeni bir istikrar programıyla sağlanacağını vurguluyorlar. “Sosyal devleti öne çıkaran, hazırlayacağı programa milletlerarası takviye sağlayıp kaynak meselesini çözmeyi beceren bir iktidar gerekiyor” deniliyor. Nasıl bir ıslahat paketi düşünüyorsunuz?
Türeli – Maksadımız, Türkiye’nin hemen muhtaçlığı olan, ülkedeki inanç ve istikrar ortamını bir daha oluşturmaktır. Bu çerçevede başta Merkez Bankası olmak üzere kurumlara prestijini bir daha kazandırmak, kurumların maddelerle kendilerine verilmiş misyonları serbestçe yapmalarını sağlamak, liyakatli ve deneyimli takımları bir daha işbaşına getirmek önceliğimiz olacaktır. Bunun kararında iktisattaki belirsizlikler ortadan kalkacak, iktisattaki karar alıcıların önlerini nazaranbildikleri, öngörülebilir bir ekonomik ortam sağlanacaktır.
Öbür taraftan, yurtharicinden borçlanmaya dayalı, kaynakların verimsiz alanlara aktarılmasına ve israfa dayanan bu ekonomik modeli değiştirecek, yatırıma, üretime, istihdama öncelik veren bir ekonomik modeli uygulamaya koyacağız. Bu çerçevede, yüksek katma pahalı üretime dayalı, teknoloji yoğunluğunu artıran, nitelikli işgücünün olduğu ve kayıt dışılığın ortadan kaldırıldığı sağlıklı ve sürdürülebilir bir ekonomik yapıyı tesis edeceğiz. Bunun yanı sıra toplumsal devleti öne çıkararak ülkede yaratılan ulusal geliri daha adaletli paylaştıracak, yoksulluğu ortadan kaldıracağız.
Amuran – İktidar temsilcileri “Erken seçim gündemimizde yok” diyorlar. Erken seçim siyasi iktidar açısından da kurtuluş yolu değil midir? Şayet erken seçim olursa iktisadın rahatlaması uzun yılları alır mı yoksa kısa bir müddetde problemler çözülür mü? Tahliller neye bağlı?
Türeli – İktidar ne derse desin Türkiye bir erken seçim konjonktürüne girmiştir. Bu seçimde de Türkiye’de iktidar değişecektir. Bunu yalnızca bir temenni olarak değil, gördüklerimiz ve yaşadıklarımıza dayanarak söylüyorum. Seçim daha sonrası oluşacak yapıda yapacağımız birinci iş, ülkede inanç ve istikrarı bir daha sağlamak, iktisatta rasyonel karar süreçlerini oluşturmak ve bu çerçevede kurumlara prestij kazandıran ve liyakatli takımları iş başına getiren bir iktisat idaresini oluşturmak olacaktır.
Türkiye büyük ve kuvvetli bir ülkedir ve yaşanan meşakkatleri ve krizleri aşacak potansiyele sahiptir. CHP olarak Türkiye’nin problemlerini ve bu meseleleri nasıl çözeceğimizi biliyoruz. Kısa bir müddetde Türkiye’yi bir daha düzlüğe çıkaracağız ve geleceğin Türkiye’sini daima birlikte, demokrasi ortasında ve ortak akılla inşa edeceğiz.
Amuran – Umutlar verdiniz. Erkenle seçimle bir arada bir an evvel parlamenter sisteme geçerek, hukukta iktisatta sıhhatte eğitimde söylemiş olduğiniz üzere bir daha itimat artırıcı uygulamaları devreye sokarak, idare krizinin sonlandırılması en büyük beklentimiz. Çok teşekkürler.
Türeli – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran