Kromozom bozukluklar ve genetik Trizomi nedir? Insan, hucrelerinde 46 kromozom iceren bir canldr. Yanda bir hucre resmi gorulmektedir.Hucreler cekirdeklerinde (resimde mor olarak gorunen ksm) kromozom ad verilen genetik yapy tasrlar. Kromozomlar, hem insan rkna ait, hem de bulundugu canlnn bireysel ozelliklerine ait bilgileri sifrelenmis olarak depolayan DNA yapl molekullerdir. Bu DNA molekulleri de vucudun isleyisiyle ilgili bir maddenin (enzimler ya da cesitli proteinler gibi) uretimine ait bilgiler iceren farkl genleri tasr. Yani bir insann genetik bilgisi kromozomlarn yapsnda bulunan DNA molekullerinin (yanda bir DNA molekulu gorulmektedir) icinde yer alan genlerde bulunmaktadr. Bu genler DNA'nn altbirimleridir. DNA molekulu hucre icinde en az yer kaplayacak sekilde iki anazincirin kendi etrafnda kvrmlar yapmas seklinde bulunur (cift sarmal yap). Genetik bir bilgi gerektiginde DNA'nn ilgili bolgesi aclr ve genetik bilgi alndktan sonra tekrar DNA eski haline doner. Bu 46 kromozomun yars anneden yars da babadan gelir. Trizomi, normalde anneden bir, babadan da bir olmak uzere iki adet gelen belli bir kromozom bilgisinin hucrelerde ucuncu kez yer almasdr (Trizomi = uc adet kromozom). Bu fazladan kromozom, yani DNA bilgisi hucresel seviyede cesitli genlerin iki kez degil uc kez ifade bulmasna (overexpression) ve boylece cesitli maddelerin uretiminde anormallikler olusmasna neden olur. Bu hucresel duzeydeki anormallikler bebegin vucuduna yansdgnda karsmza sendrom ad verilen belirtiler toplulugu ckar. Trizomi sendromlarnn her birinin kendine ozgu ozellikleri olmakla beraber ortak olan ozellikleri de vardr. Bunlar arasnda en onemlileri zeka geriligi ve kalp ve sindirim sistemi anomalileri gibi hayat tehdit eden anomalilerdir. Ortak diger bir ozellik de trizomik bebeklerde dusuk, erken dogum, olu dogum ve erken yeni dogan olumu riskinin artms olmasdr. Trizomi 18 olu dogum ve yeni dogan olumlerinin %2'sinden, trizomi 13 ise 200'de birinden sorumludur. Bir bebekte trizomi gelisimi icin anne adaynn yas ciddi bir risk faktorudur ve yas ilerledikce trizomili bebek dogurma riski artar. Trizomiler vucudun cinsiyet kromozomlar haric tum kromozomlarnda gorulebilir. Su ana dek birinci kromozom dsnda tum kromozomlarn trizomilerine ait dogumlar bilimsel verilerde kaytl olarak bulunmaktadr. Neden trizomi olur? Hucreler cok farkl sureclerin etkisiyle "trizomik" hale gelebilirler. Bunlardan en onemlisi oositin (yumurta hucresi) mayoz bolunmesi (dollenmeye hazr hale getirilmesi) srasnda kromozom saysnn bolunme sonucunda olusan iki hucreye esit dagtlmamasdr. Nondisjunction (ayrlmama) ad verilen bu olay sonucunda hucrelerin ana hucreden bolunme sonras kromozom saylar farkl olur. Bolunme sonrasnda ana hucreden olusan "yavru" hucrenin birinde 21, 18 ya da 13. kromozomu (ya da ender olarak diger kromozomlar) eksik, digerinde de fazla olur. Yani bir hucre 21, 18 ya da 13. kromozomdan yoksun olurken, diger hucrede ilgili kromozom iki kez bulunur (nondisjunction sonucu). Trizomi sureci bundan sonra baslar: Sperm hucresi bu trizomik yapya ait hucreyi dollerse ilgili kromozoma ait trizomi tasyacak bebegin temeli atlms olur. Nondisjunction (ayrlmama) olay anne yasyla birlikte arts gosterir. Bunun nedeni muhtemelen oositin (yumurta hucresinin) yaslanmasdr. Nondisjunction en sk 21. kromozomda meydana gelmekle beraber 18. kromozomda, 13. kromozom da ya da cok ender olarak diger kromozomlarda meydana gelir. Her bir nondisjunction hucrelerde fazladan bir kromozom bilgisi demektir ve her bir fazla kromozom kendine ozgu belirtiler ortaya ckarr. Trizomi aslnda sklkla dusukle sonuclanr. Bu "dogal seleksiyon" ad verilen ve dogann canl hayatnn "kalitesini" surdurmesinde etkili olan bir surectir. Dusuk, erken gebelik doneminde olabilecegi gibi 20. haftaya kadar gecikebilir, ya da erken dogum ortaya ckabilir. Bir ksm olgular ise doguma kadar yasamaya devam eder ve Down sendromlu ya da diger trizomilere ait bulgular tasyan bebekler olarak dunyaya gelirler. Trizomi yalnzca nondisjunction sonucu meydana gelmez. Diger bir yol da anne ya da babann dengeli translokasyon ad verilen genetik yapya sahip olmalardr. Dengeli translokasyon nedir? Dengeli translokasyon bireyin kromozomlarndan birinin yerinden kalkp baska bir kromozoma transloke olmas ("goc etmesi ve eklenmesi") durumudur. Ornek olarak 18. kromozomun bir tanesinin yerini terk edip tumuyle 14 numaral kromozomun bir tanesine eklenmesi verilebilir. Boyle bir birey ds gorunus olarak tumuyle normaldir, cunku kromozom bilgisi eksik ya da fazla degildir. Ancak bu bireyin kromozom haritas ckarldgnda bireyin 45 kromozom tasdg ve 14 numaral kromozomunda bir eklentisi oldugu (18 numaral kromozom) gorulur. Boyle bir birey cocuk sahibi oldugunda bebege fazladan 18 numaral kromozom iceren 14 numaral kromozomunu verirse bebegin kromozom says normal olmasna karsn 18 numaral kromozom bilgisini uc kez tasmas nedeniyle Edwards sendromu bulgular ortaya ckar. Birey bebegine anormal 14 numaral kromozomunu gecirir ancak 18 numaral kromozomunu vermezse bebek dengeli translokasyon tasyclgn annesinden ya da babasndan alms olur ve Edwards sendromu belirtileri gostermeden "tasyc" olarak hayatn devam ettirir. Bebege normal olan 14 numaral kromozom ve normal 18 numaral kromozom gecerse bebek tumuyle normal dogar. Mozaik durum Mozaik durumda trizomi dollenme sonrasnda meydana geldiginden hucrelerin bir ksm trizomik yapda, bir ksm normal yapda olur. Belli bir organ sisteminde normal hucreler ile trizomik hucrelerin birbirine olan oran o organ sistemin gelisiminin bozulma derecesini belirler. Ornegin mozaik bir trizomi olgusunda beyin hucrelerinde normal hucre says fazla oldugundan gelisme geriligi de daha hafif olabilir. En sk gorulen Trizomi turleri Insanlarda en sk gorulen trizomi turu 21. kromozoma ait trizomi ve buna bagl ortaya ckan Down sendromudur (Trizomi 21). Diger sk gorulen trizomiler ise 18. kromozoma ait trizomi ve buna bagl ortaya ckan Edwards sendromu ve 13. kromozoma ait trizomi ve buna bagl orata ckan Patau sendromudur. Trizomi 21 Down sendromu olarak bilinen bu sendromun ayrntlarn ilgili bolumde bulabilirsiniz. Trizomi 18 (Edwards sendromu) Trizomi 18 yaklask 6000 canl dogumda bir gorulen bir anomalidir. Dogan bebeklerin cogunun ilk baksta en dikkati ceken ozellikleri normal dogum kilolarndan belirgin bir sekilde daha dusuk kilolu olmalar, mikrosefali (kafann ufak olmas), mikrognati (cenenin ufak olmas), kulaklarda yapsal anomaliler ve kulaklarn normalden daha asag konumda yer almalar gibi ozelliklerdir. Yaplan ayrntl incelemelerde bu bebeklerin %90'ndan fazlasnda kalp anomalileri (en sk VSD) ve yine onemli bir ksmnda bobrek ve sindirim sistemi anomalileri bulundugu saptanr. Yine kriptorsidi (inmemis testis), sendromu tasyan erkek bebeklerde sklkla gozlenen diger bir durumdur. Trizomi 18 oldukca agr bir anomali turudur ve ne yazk ki bebeklerin %30'u dogumdan sonraki ilk ayda, %90' ilk ylda cesitli nedenlerle (kalp yetmezligi gibi) kaybedilir. Hayati anomaliler icin yaplan basarl operasyonlarla (kalp ameliyat, sindirim sistemi ameliyatlar gibi) yasam suresini belli bir sure uzatmak mumkun olabilmekte, ancak zeka ve motor gelisme geriligi icin etkin bir tedavi yaplamamaktadr. Dogum oncesi tan mumkun mudur? Trizomi 18'in kesin tans yine Down sendromunda oldugu gibi amniyosentez, krodosentez, ya da koryon villus biyopsisi ile elde edilen fetusa ait hucrelere yaplan sitogenetik inceleme ile konur. Ckarlan kromozom haritasnda 18 numaral kromozom materyalinin uc kez gorulmesiyle tan kesinlesir. Dogum oncesinde trizomi 18'den suphelenilmesini saglyan cesitli bulgular arasnda en onemlileri bebegin gebeligin erken donemlerinden itibaren belirgin bir sekilde gelisme geriligi gostermesi ve beraberinde polihidramnios (amniyos svsnn fazla olmas) gorulmesidir. Bu bulgular cogu trizomi 18 bebeginde vardr ve sitogenetik analiz yaplmas gerektiginin bir isareti olarak kabul edilirler. Diger bulgular arasnda omfalosel (bebegin barsaklarnn karn duvarndaki bir acklktan dsar "dokulmesi"), el ve ayak anomalileri (elde tipik goruntu: yumruk sklms, isaret parmag bukulmus; ayakta clubfoot ad verilen sekil bozuklugu), hidrops (kalp yetmezligine bagl olarak bebegin tum vucudunun sismesi) saylabilir. Rutin ultrasonografide koryoid pleksus kisti saptanmas trizomi 18 dusundurebilecek diger bir durum olmasna karsn, bu bulgu dsnda bir patoloji saptanmadgnda amniyosentez gerekmeyebilir. Dogum oncesi tans konmams Trizomi 18'in yarattg onemli bir problem, bu bebeklerin gelisme geriligi ve diger nedenlerle cok kolay bir sekilde fetal distrese girebilmeleri ve bu nedenle acil sartlarda bebegi yeterli inceleme imkan olmadan sezeryana alnmalardr. Bu durumlarda bebek sklkla ksa bir sure sonra kaybedildiginden anne aday acil ve "apar topar" yaplan bir ameliyatn risklerine maruz kalmaktadr. Trizomi 18 risk tahmini son zamanlarda uclu test raporlarnda da yer almakla birlikte uclutestin su an icin bu sendromu taramada o kadar da etkili olmadgn soylemek gerekir. Trizomi 13 (Patau sendromu) Trizomi 13 yaklask 5000 canl dogumda bir gorulen bir anomali turudur. Bu bebeklerde en belirgin anomaliler beyine ve yuze ait olanlardr. Diger tum trizomilerde oldugu gibi Trizomi 13'de de kalp, sindirim sistemi ve diger sistemlere ait anomaliler daha yuksek oranda bulunur. Tum trizomilerde oldugu gibi kriptorsidi (inmemis testis) daha sk gozlenir. Mental retardasyon (zeka geriligi) sk gozlenir. Polidaktili %50 bebekte gozlenir (parmak saysnn fazla olmas). Tum olgular olmasa bile olgularn onemli bir ksmnda ultrasonda gorulen anomaliler Trizomi 13 dusundurerek sitogenetik analiz icin (amniyosentez gibi) yol gosterici olabilir. Bu acdan en onemli bulguyu beyin verir: Beyinde holoprosensefali (bu, beynin orta hat yaplarnn gelismemis olmasyla belirli bir anomali turudur) bulgular iyi cozunurluklu bir ultrasonda 12. haftadan itibaren saptanabilmektedir. Beyinde anormalliklerle beraber kafada ve yuzde de anomali gorulmesi ("orta hat" anomalileri) Trizomi 13 suphesini daha da artrr. Bunlar arasnda en onemlileri dudak-damak yarklar, mikrognati (cenenin ufak olmas), kulak anomalileridir. Trizomi 13 oldukca agr bir anomali turudur ve mozaik durum (hucrelerin bir ksmnn normal yapda olmas) haric, dogan bebeklerin %95'i ilk ylda kaybedilir.