İzmir Büyükşehir Belediyesi, Ahmet Adnan Saygun Sanat Merkezi’nde epey manalı bir stant açıldı: Köy Enstitüleri Kitap ve Efemera Standı. (TDK’ya göre Efemera, günlük yaşama ilişkin yazı, doküman ve yazışma üzere kısa ömürlü ve kalıcı olmayan kağıtlara deniyor.)
Köy Enstitüleri periyodundan kalan evrakların koleksiyonuna sahip olan Haldun Cezayirlioğlu, daha evvel bu sergiyi, başta Ankara ve Eskişehir olmak üzere çeşitli kentlerde açmış.
Köy Enstitüleri konusunda kendisinin birinci esin kaynağı Mehmet Başaran’ın 1974’te yazdığı, Varlık Yayınlarında çıkan TONGUÇ YOLU (alt başlığı; Köy Enstitüleri: Devrimci Eğitim) isimli kitapçık olmuş.
Cezayirlioğlu; “Bu küçük kitap bana hayat ve tutkunun kapısını açtı!” diyor.
EĞİTİM VE KALKINMA İHTİLALİ
Her ne kadar Köy Enstitülerinin kuruluş yasası 17 Nisan 1940’ta çıkmışsa da Atatürk bu hazırlığı epey öncesinden, 1935’te Saffet Arıkan’ı Eğitim Bakanı ve İsmail Hakkı Tonguç’u da İlköğretim Genel Müdürü atayarak başlatmış. 1938’de Hasan Ali Yücel’in Bakan olmasıyla Köy Enstitüleri kuruluş çalışmaları büyük bir ivme kazanmış. Ülke genelinde açılmaya başlamasıyla da aydınlanma sürecinin birinci meyveleri alınmaya başlanmış.
Bir yandan, öğrencilik ile işçiliğin buluştuğu özgün bir eğitim- öğretim modelinin kurulmasını sağlayan Hasan Ali Yücel ile İsmail Hakkı Tonguç bir yandan da 500 ötüründa klasiğin Türkçe’ye çevrilmesini sağlayarak aydınlanma ihtilalini sağlam köklere oturtmuş…
TRUMAN DOKTRİNİ, MARŞAL PLANI…
Köy Enstitüleri 1954 yılında resmen kapatılıncaya kadar 18 000 köy çocuğu öğretmen olarak yetişmiş ve hepsi de köy öğretmeni olarak bakılırsave başlamış.
Yalnızca 1940 ile 1946 içinde, köy enstitülerindeki öğrenciler 15 000 dönüm tarlayı tarıma elverişli hale getirmiş ve kendileri bu topraklarda üretim yapmışlar. Aldıkları tarım eğitimi ile bağlar bahçeler üreten köy enstitüsü öğrencileri, kızlı erkekli inşaatlarda da çalışarak; işlikler, öğretmen konutları, elektrik santralleri, su depoları, ahır ve samanlıklar ve kilometrelerce yol yapmışlar.
Ve olağan olarak hoş şeylerin düşmanı fazla olacaktı!
Bu ihtilal projesinin yaşama geçmeye başlaması evvel, içerideki bağnaz kesim ile toprak ağalarını rahatsız etti. Yaptıkları akıl ve ahlak dışı çalışmalarla Köy Enstitülerini gözden düşürmeye çalıştılar. En büyük darbeyi de ABD vurdu! ABD’nin yardımına gereksinim duyduğumuz bir anda ABD Lideri Truman, öteki kimi dayatmalarla birlikte;
“Köy Enstitülerini de kapatacaksınız!” diye bastırınca pırıltılı Köy Enstitülerinin sonu görünmüş oldu.
ÖZGÜN BİR EĞİTİM
Çok pahalı ve manalı evrak, kitap ve fotoğraflardan oluşan bu koleksiyonun sahibi olan Haldun Cezayirlioğlu, standın kitapçığında şunları yazıyor;
“Tüm dünyanın savaşla ve savaşın getirdiği yokluk-yoksunlukla bunaldığı, bocaladığı senelerda, Cumhuriyet takımları, eğitim seferberliğini köyden başlatarak onurlu ve saygın bir duruş göstermişlerdir. Bu stantta, periyodun eğitim seferberliğinin yazılara ve talimatlara dönüştürülmüş dokümanlarını, öğrenci sicil fişlerini, diploma örneklerini ve uygulamaya ilişkin her tıp belgeyi izleyebileceksiniz! Daha evvel hiç bir yerde yayınlanmamış evrak ve fotoğrafları izleyerek, Cumhuriyet’in en hoş meyvesi olan Köy Enstitüleri’nin şahidi olacaksınız.”
NELER YOK Kİ!
Heyecan verici evrakların içinde dolaşırken kimi bazı duygulanacak ve bu biçimde aydınlık bir Cumhuriyet tohumunu yok edenlere söylemedik şeyi bırakmayacaksınız.
Stanttaki birtakım evraklara göz atarak ilginizi biraz daha çekelim;
Örneğin, Beşikdüzü Köy Enstitüsü’ne girmek isteyen, Kebire Alpak’a ilişkin Talebe Seçim Fişi’ne bir göz atalım;
Rize-Pazar, Çingit Köyü, 1929 doğumlu olan aday öğrencinin ailesi için ‘çiftçilikle meşguldür’ diye yazıyor.
Kebire’nin, Köy Enstitüsüne niye girmek istediğini de, 1941 yılında Beşikdüzü Köy Enstitüsü’ne seçildiği evraktaki kendi el yazısından öğreniyoruz;
“Öğretmenlik kızlara fazlaca yaraşır. Ben köyümün yükselmesi için köyümde öğretmen olarak çalışacağım!” diye yazmış.
Bu kısa yazı bile, Cumhuriyet öğretmenlerinin o yaşlarındaki bir kız çocuğuna nasıl bir şuur kazandırmış olduğunu gösteriyor bizlere!
Öğretmenlerin geceleri lamba ışığında ders hazırladıklarını gösteren fotoğraflardan öteki, Kars Cılavuz, Hasanoğlan, Kızılçullu, Sivas Pamukpınar, Savaştepe ve daha biroldukça köy enstitüsüne ilişkin fotoğrafları büyük bir hasret ve hayranlıkla izliyorsunuz.
Bir de anlatılan derslerin listesi var, öteki bir dokümanda. Bildiğimiz derslerin haricinde neler yok ki; Vücut Eğitimi ve Ulusal Oyunlar (evet ulusal değil ulusal diye yazılı), Mesken Yönetimi ve Çocuk Bakımı, Toplumbilim, İş Eğitimi, Çocuk ve İş Ruh Bilimi, Öğretim Metodu ve Ders Tatbikatı, Eğitim ve İş Eğitimi Tarihi, Zirai İşletme İktisadı, Kooperatifçilik…
bu biçimde bir teorik eğitim müfredatına bir de uygulama eğitimleri eklenince aydınlanma ışığı kısa vakitte parladı Yücel’lerle, Tonguç’larla…
İSMAİL HAKKI TONGUÇ’UN KİTABI
Köy Enstitülerinin kurucusu olan İsmail Hakkı Tonguç’un bir kitabı da var stantta. Daha işin başındayken, 1933 yılında yazdığı ve ‘Kitap Yazanlar Kooperatifi’ tarafınca yayımlanan kitabın ismi; İş ve Meslek Terbiyesi Kitabı…
O periyotta kitap yazmayı yüreklendirmek ve desteklemek için bir kooperatif kurulmuş olması bile ne değerli bir olay!
Köy Enstitülerinde ‘Söylenen Halk Türküleri isimli, Hidayet Gülen’in derlediği kitap da ilgi çekenler içinde…
görür görmez heyecanlanacağınız dokümanlar içinde Köy Enstitüleri açılmadan evvel Eğitmen Kurslarına ilişkin olanlar da var. Kurs binaları yapılmadan eğitim başlayınca öğrenciler çadırlarda kalmaya başlamışlar. O çadırlarda bulunması gereken, yatak, yorgan, yastık, nevresim üzere eşyaların listesini görür görmez karmakarışık hislere kapılıyorsunuz…
Bir ihtilal projesi olan Köy Enstitülerinin canlı hikayesini izlerken, bir yandan da düşünüyorsunuz; Şayet Köy Enstitüleri kapatılmamış olsaydı, ya da en az bir jenerasyon daha var olsalardı kim bilir nasıl bir ülkeye sahip olurduk bugün!
Ve bunları düşününce de, Köy Enstitülerini kapatan ya da kapattıranlara bir kere daha lanet okuyorsunuz.
KEŞKE… KEŞKE…
Özetle; İzmir’de, Ahmet Adnan Saygun Kültür Merkezi’nde 15 Mayıs’a kadar açık kalacak olan bu stant kesinlikle görülmeli! Bilhassa de orta dereceli okullar, öğrencilerini bu standa götürmelidirler.
Fakat hayli kıymetli bir öbür şey daha yapılmalı;
Ailesinde Köy Enstitüsü kökenli büyükleri olanlar ekseriyetle onların mirasına sahip çıkarlar. ‘İkinci Nesil Köy Enstitüleri Derneği’nin kuruluş sebebi de budur.
Bu derneğin sahip olduğu birikimin yanı sıra, ellerinde diğer evraklar olanların da katkıları ile büyük bir kaynak oluşturulabilir.
Sayın Haldun Cezayirlioğlu’nun pahası ölçülemez birikiminin başı çekmesiyle oluşacak doküman zenginliği (müze değil ama) bir büyük galeriyi dolduracak büyüklükte olabilir.
Söylemek/önermek istediğim de aslına bakarsanız bu; Köy Enstitülerinin aydınlanma ideolojisi doğrultusunda bir ‘Köy Enstitüsü Kültür Merkezi’ açılsa ve onun sanat galerisinde Köy Enstitülerine ilişkin bütün bu dokümanlar bir ortaya getirilebilse ne hoş olur, o denli değil mi?
Suat Çağlayan
Köy Enstitüleri periyodundan kalan evrakların koleksiyonuna sahip olan Haldun Cezayirlioğlu, daha evvel bu sergiyi, başta Ankara ve Eskişehir olmak üzere çeşitli kentlerde açmış.
Köy Enstitüleri konusunda kendisinin birinci esin kaynağı Mehmet Başaran’ın 1974’te yazdığı, Varlık Yayınlarında çıkan TONGUÇ YOLU (alt başlığı; Köy Enstitüleri: Devrimci Eğitim) isimli kitapçık olmuş.
Cezayirlioğlu; “Bu küçük kitap bana hayat ve tutkunun kapısını açtı!” diyor.
EĞİTİM VE KALKINMA İHTİLALİ
Her ne kadar Köy Enstitülerinin kuruluş yasası 17 Nisan 1940’ta çıkmışsa da Atatürk bu hazırlığı epey öncesinden, 1935’te Saffet Arıkan’ı Eğitim Bakanı ve İsmail Hakkı Tonguç’u da İlköğretim Genel Müdürü atayarak başlatmış. 1938’de Hasan Ali Yücel’in Bakan olmasıyla Köy Enstitüleri kuruluş çalışmaları büyük bir ivme kazanmış. Ülke genelinde açılmaya başlamasıyla da aydınlanma sürecinin birinci meyveleri alınmaya başlanmış.
Bir yandan, öğrencilik ile işçiliğin buluştuğu özgün bir eğitim- öğretim modelinin kurulmasını sağlayan Hasan Ali Yücel ile İsmail Hakkı Tonguç bir yandan da 500 ötüründa klasiğin Türkçe’ye çevrilmesini sağlayarak aydınlanma ihtilalini sağlam köklere oturtmuş…
TRUMAN DOKTRİNİ, MARŞAL PLANI…
Köy Enstitüleri 1954 yılında resmen kapatılıncaya kadar 18 000 köy çocuğu öğretmen olarak yetişmiş ve hepsi de köy öğretmeni olarak bakılırsave başlamış.
Yalnızca 1940 ile 1946 içinde, köy enstitülerindeki öğrenciler 15 000 dönüm tarlayı tarıma elverişli hale getirmiş ve kendileri bu topraklarda üretim yapmışlar. Aldıkları tarım eğitimi ile bağlar bahçeler üreten köy enstitüsü öğrencileri, kızlı erkekli inşaatlarda da çalışarak; işlikler, öğretmen konutları, elektrik santralleri, su depoları, ahır ve samanlıklar ve kilometrelerce yol yapmışlar.
Ve olağan olarak hoş şeylerin düşmanı fazla olacaktı!
Bu ihtilal projesinin yaşama geçmeye başlaması evvel, içerideki bağnaz kesim ile toprak ağalarını rahatsız etti. Yaptıkları akıl ve ahlak dışı çalışmalarla Köy Enstitülerini gözden düşürmeye çalıştılar. En büyük darbeyi de ABD vurdu! ABD’nin yardımına gereksinim duyduğumuz bir anda ABD Lideri Truman, öteki kimi dayatmalarla birlikte;
“Köy Enstitülerini de kapatacaksınız!” diye bastırınca pırıltılı Köy Enstitülerinin sonu görünmüş oldu.
ÖZGÜN BİR EĞİTİM
Çok pahalı ve manalı evrak, kitap ve fotoğraflardan oluşan bu koleksiyonun sahibi olan Haldun Cezayirlioğlu, standın kitapçığında şunları yazıyor;
“Tüm dünyanın savaşla ve savaşın getirdiği yokluk-yoksunlukla bunaldığı, bocaladığı senelerda, Cumhuriyet takımları, eğitim seferberliğini köyden başlatarak onurlu ve saygın bir duruş göstermişlerdir. Bu stantta, periyodun eğitim seferberliğinin yazılara ve talimatlara dönüştürülmüş dokümanlarını, öğrenci sicil fişlerini, diploma örneklerini ve uygulamaya ilişkin her tıp belgeyi izleyebileceksiniz! Daha evvel hiç bir yerde yayınlanmamış evrak ve fotoğrafları izleyerek, Cumhuriyet’in en hoş meyvesi olan Köy Enstitüleri’nin şahidi olacaksınız.”
NELER YOK Kİ!
Heyecan verici evrakların içinde dolaşırken kimi bazı duygulanacak ve bu biçimde aydınlık bir Cumhuriyet tohumunu yok edenlere söylemedik şeyi bırakmayacaksınız.
Stanttaki birtakım evraklara göz atarak ilginizi biraz daha çekelim;
Örneğin, Beşikdüzü Köy Enstitüsü’ne girmek isteyen, Kebire Alpak’a ilişkin Talebe Seçim Fişi’ne bir göz atalım;
Rize-Pazar, Çingit Köyü, 1929 doğumlu olan aday öğrencinin ailesi için ‘çiftçilikle meşguldür’ diye yazıyor.
Kebire’nin, Köy Enstitüsüne niye girmek istediğini de, 1941 yılında Beşikdüzü Köy Enstitüsü’ne seçildiği evraktaki kendi el yazısından öğreniyoruz;
“Öğretmenlik kızlara fazlaca yaraşır. Ben köyümün yükselmesi için köyümde öğretmen olarak çalışacağım!” diye yazmış.
Bu kısa yazı bile, Cumhuriyet öğretmenlerinin o yaşlarındaki bir kız çocuğuna nasıl bir şuur kazandırmış olduğunu gösteriyor bizlere!
Öğretmenlerin geceleri lamba ışığında ders hazırladıklarını gösteren fotoğraflardan öteki, Kars Cılavuz, Hasanoğlan, Kızılçullu, Sivas Pamukpınar, Savaştepe ve daha biroldukça köy enstitüsüne ilişkin fotoğrafları büyük bir hasret ve hayranlıkla izliyorsunuz.
Bir de anlatılan derslerin listesi var, öteki bir dokümanda. Bildiğimiz derslerin haricinde neler yok ki; Vücut Eğitimi ve Ulusal Oyunlar (evet ulusal değil ulusal diye yazılı), Mesken Yönetimi ve Çocuk Bakımı, Toplumbilim, İş Eğitimi, Çocuk ve İş Ruh Bilimi, Öğretim Metodu ve Ders Tatbikatı, Eğitim ve İş Eğitimi Tarihi, Zirai İşletme İktisadı, Kooperatifçilik…
bu biçimde bir teorik eğitim müfredatına bir de uygulama eğitimleri eklenince aydınlanma ışığı kısa vakitte parladı Yücel’lerle, Tonguç’larla…
İSMAİL HAKKI TONGUÇ’UN KİTABI
Köy Enstitülerinin kurucusu olan İsmail Hakkı Tonguç’un bir kitabı da var stantta. Daha işin başındayken, 1933 yılında yazdığı ve ‘Kitap Yazanlar Kooperatifi’ tarafınca yayımlanan kitabın ismi; İş ve Meslek Terbiyesi Kitabı…
O periyotta kitap yazmayı yüreklendirmek ve desteklemek için bir kooperatif kurulmuş olması bile ne değerli bir olay!
Köy Enstitülerinde ‘Söylenen Halk Türküleri isimli, Hidayet Gülen’in derlediği kitap da ilgi çekenler içinde…
görür görmez heyecanlanacağınız dokümanlar içinde Köy Enstitüleri açılmadan evvel Eğitmen Kurslarına ilişkin olanlar da var. Kurs binaları yapılmadan eğitim başlayınca öğrenciler çadırlarda kalmaya başlamışlar. O çadırlarda bulunması gereken, yatak, yorgan, yastık, nevresim üzere eşyaların listesini görür görmez karmakarışık hislere kapılıyorsunuz…
Bir ihtilal projesi olan Köy Enstitülerinin canlı hikayesini izlerken, bir yandan da düşünüyorsunuz; Şayet Köy Enstitüleri kapatılmamış olsaydı, ya da en az bir jenerasyon daha var olsalardı kim bilir nasıl bir ülkeye sahip olurduk bugün!
Ve bunları düşününce de, Köy Enstitülerini kapatan ya da kapattıranlara bir kere daha lanet okuyorsunuz.
KEŞKE… KEŞKE…
Özetle; İzmir’de, Ahmet Adnan Saygun Kültür Merkezi’nde 15 Mayıs’a kadar açık kalacak olan bu stant kesinlikle görülmeli! Bilhassa de orta dereceli okullar, öğrencilerini bu standa götürmelidirler.
Fakat hayli kıymetli bir öbür şey daha yapılmalı;
Ailesinde Köy Enstitüsü kökenli büyükleri olanlar ekseriyetle onların mirasına sahip çıkarlar. ‘İkinci Nesil Köy Enstitüleri Derneği’nin kuruluş sebebi de budur.
Bu derneğin sahip olduğu birikimin yanı sıra, ellerinde diğer evraklar olanların da katkıları ile büyük bir kaynak oluşturulabilir.
Sayın Haldun Cezayirlioğlu’nun pahası ölçülemez birikiminin başı çekmesiyle oluşacak doküman zenginliği (müze değil ama) bir büyük galeriyi dolduracak büyüklükte olabilir.
Söylemek/önermek istediğim de aslına bakarsanız bu; Köy Enstitülerinin aydınlanma ideolojisi doğrultusunda bir ‘Köy Enstitüsü Kültür Merkezi’ açılsa ve onun sanat galerisinde Köy Enstitülerine ilişkin bütün bu dokümanlar bir ortaya getirilebilse ne hoş olur, o denli değil mi?
Suat Çağlayan