Mehmet KAYA
Türkiye İktisat Siyasetleri Araştırma Vakfı (TEPAV) bünyesinde yapılan çalışmada, Türkiye’deki kamu-özel paydaşlığı modeli yatırımların toplam maliyetler dikkate alındığında değerli bir tedarik formülü olduğu, dünya örnekleri dikkate alındığında hudutlu bir kullanım beklendiği lakin Türkiye meselade epey geniş ve büyük projelerde kullanıldığı kaydedildi. Çalışmada, önerilen model doğrultusunda ve milletlerarası tahlil halleriyle mevcut portföyün gözden geçirilmesi ve yürürlükte olan projelerin bu sayılanlar çerçevesinde yine müzakereye tabi tutulması önerildi.
Proje idaresi nasıl olmalı?
Türkiye’nin uyguladığı KÖİ projelerinin epey büyük ve risk üstlenim ögeleri olduğuna işaret edilen çalışmada, KÖİ proje idaresi ve karar süreçlerinde, 1-Bir toplumsal mutabakatın oluşturulması; 2-Bütün ögeleriyle tanımlanmış bir KÖİ idare sisteminin kurulması; 3-Farklı modellerin kullanım temel ve çerçevesinin tanımlanması; 4-Gelişmiş ve merkezi bir risk idaresi sisteminin yanı sıra aktif işleyen bir ihale ve uygulama sürecinin hayata geçirilmesi ve 5-KÖİ modelinin planlamadan, uygulama ve mukaveleye bağlı yükümlülüklerin takibi ve projenin kamuya dönemine kadar bütün etaplarını yürütecek eğitimli ve tecrübeli kamu işçisinin istihdamı ögelerinin bulunması önerildi.
GSYH’nin yüzde 22’sine ulaştı
Coşkun Cangöz, Uğur Emek ve Nurhan Uyduranoğlu Karaca tarafınca TEPAV bünyesinde yapılan çalışmada, Türkiye’nin KÖİ portföyünün 2020 yılı GSYH’sinin yüzde 22’sine ulaştığı vurgulandı. Projelerin merkezi bir sisteme sahip olmaması ve Para Karşılığı Tahlili yapılmaması en değerli eksiklikler içinde sayıldı. Çalışmada Paranın Karşılığı Tahlili, ülkelere nazaran değişiklik olmakla bir arada, en yaygın olarak bir projenin kamu ya da özel daldan hangisinin yapması halinde en çok yararın sağlanacağının araştırıldığı Kamu Bölümü Karşılaştırıcı (KSK) aracı kullanılarak, bir projenin nitelik ve niceliklerinin tahlil edilerek sonuçtaki faydayı ölçme yolu olduğu vurgulandı.
Düzgün uygulamalardan ayrışıyor
Türkiye uygulaması ve yabancı ülke tecrübelerinin karşılaştırıldığı çalışmada, “Politika ve risk paylaşım stratejisinin merkezi bir yapıda olmaması, projelerin belirlenmesinde Paranın Karşılığı Tahlilinin yapılmıyor olması, kamu ve özel kesim içindeki risk paylaşımının kurum ve proje bazında kıymetli farklılıklar göstermesi, finansman koşullarının Hazine üzere bu alanda teknik yeterliliği olan bir kurum tarafınca değil, projeyi uygulayan kurumlarca yapılıyor olması ve ihale, mukavele ve proje uygulama süreçlerinin gereğince şeff af olmaması üzere niçinlerle ülkemizde KÖİ modeli milletlerarası yeterli uygulamalardan kıymetli ölçüde ayrışmaktadır” görüşüne yer verildi.
Mali risk ve gelir garantileri
Strateji ve Bütçe Başkanlığı datalarına göre Türkiye’nin 1986- 2020 periyodunda yaptığı KÖİ uygulamalarının mukavele büyüklüğünün 156 milyar dolar olduğu hatırlatılan çalışmada, Dünya Bankası metodolojisiyle yapılan belirlemede Türkiye’nin mukavele büyüklüğünün 96 milyar dolar olarak gözlendiği, 172 projenin ortalama kontrat büyüklüğü ile 137 ülke içinde birinci sırada bulunulduğu kaydedildi.
Dev projelere çeyrek milyar dolar
Çalışmada, KÖİ projelerinin çeşitli istikametlerden risklerine de yer verildi. Bunlar içinde, kur değişimi, maliyet artışı, şirketlerin finansman kontratlarından kaynaklı mali risklere işaret edildi. en çok tartışılan ögelerden olan gelir garantilerine yönelik olarak COVID-19 salgını tam kapanma devrinde Osmangazi köprüsü, Gebze-İzmir otoyolu, Yavuz Sultan Selim Köprü ve ilişki yolları, Avrasya Tüneli ve Zafer Havalimanı projelerine 2020 ve 2021 senelerında 252,1 milyon dolar ödeme yapılmak zorunda kalındığı hatırlatıldı.
Baz, optimist ve karamsar senaryo
Bu garantilere yönelik olarak ABD Doları değişimi ve Türkiye’nin büyüme suratlarının baz, optimist ve karamsar olarak iddia edilen değişimlerine bakılırsa üç senaryo şöyleki çizildi: Baz Senaryo: Yıllık ortalama gelir garantisinin GSYH’ye oranı yüzde 0,76 seviyesinde kalır. 2021-2031 yılları içinde oran yüzde 1’in üzerine çıkar. Vakit ortasında mukavelelerin mühletinin sona ermesiyle bir arada yüzde 0,30’lara kadar geriler. Optimist Senaryo: Minimum gelir garantileri ortalamada GSYH’nin yüzde 0,65’i seviyesinde kalır. Minimum gelir garantisi 2027 yılından itibaren GSYH’nin yüzde 1’inin altına düşer. Karamsar Senaryo: Taban gelir garantisi GSYH’ye oranı ortalamada yüzde 1 ötüründadır. 2029 yılında ise minimum gelir garantilerinin oranı %1,36’ya kadar çıkabilecektir. Fakat 2036 yılından daha sonra GSYH’nin yüzde 1’inin altına düşebilir.
Gelir garantili senaryolar
Çalışmada, üç başka senaryo ile gelir garantilerinin ne biçimde seyredeceğine ait bir tahlile de yer verildi. Tahlil, devletin bütçeden harcamak zorunda kalacağı bir meblağa işaret etmiyor. Yalnızca kontratlarda verilen gelir garantilerinin yazılı fiyatı olarak belirleniyor. Senaryolarda da bu fiyatın mümkün değişiklikleri inceleniyor. Öngörülen riskler gerçekleşirse bütçeden karşılanmak zorunda kalınacak bir fiyata yönelik bir hesaplama yapılmadı. Buna nazaran, kontratlardan kaynaklı olarak taban gelir garantileri;
Türkiye İktisat Siyasetleri Araştırma Vakfı (TEPAV) bünyesinde yapılan çalışmada, Türkiye’deki kamu-özel paydaşlığı modeli yatırımların toplam maliyetler dikkate alındığında değerli bir tedarik formülü olduğu, dünya örnekleri dikkate alındığında hudutlu bir kullanım beklendiği lakin Türkiye meselade epey geniş ve büyük projelerde kullanıldığı kaydedildi. Çalışmada, önerilen model doğrultusunda ve milletlerarası tahlil halleriyle mevcut portföyün gözden geçirilmesi ve yürürlükte olan projelerin bu sayılanlar çerçevesinde yine müzakereye tabi tutulması önerildi.
Proje idaresi nasıl olmalı?
Türkiye’nin uyguladığı KÖİ projelerinin epey büyük ve risk üstlenim ögeleri olduğuna işaret edilen çalışmada, KÖİ proje idaresi ve karar süreçlerinde, 1-Bir toplumsal mutabakatın oluşturulması; 2-Bütün ögeleriyle tanımlanmış bir KÖİ idare sisteminin kurulması; 3-Farklı modellerin kullanım temel ve çerçevesinin tanımlanması; 4-Gelişmiş ve merkezi bir risk idaresi sisteminin yanı sıra aktif işleyen bir ihale ve uygulama sürecinin hayata geçirilmesi ve 5-KÖİ modelinin planlamadan, uygulama ve mukaveleye bağlı yükümlülüklerin takibi ve projenin kamuya dönemine kadar bütün etaplarını yürütecek eğitimli ve tecrübeli kamu işçisinin istihdamı ögelerinin bulunması önerildi.
GSYH’nin yüzde 22’sine ulaştı
Coşkun Cangöz, Uğur Emek ve Nurhan Uyduranoğlu Karaca tarafınca TEPAV bünyesinde yapılan çalışmada, Türkiye’nin KÖİ portföyünün 2020 yılı GSYH’sinin yüzde 22’sine ulaştığı vurgulandı. Projelerin merkezi bir sisteme sahip olmaması ve Para Karşılığı Tahlili yapılmaması en değerli eksiklikler içinde sayıldı. Çalışmada Paranın Karşılığı Tahlili, ülkelere nazaran değişiklik olmakla bir arada, en yaygın olarak bir projenin kamu ya da özel daldan hangisinin yapması halinde en çok yararın sağlanacağının araştırıldığı Kamu Bölümü Karşılaştırıcı (KSK) aracı kullanılarak, bir projenin nitelik ve niceliklerinin tahlil edilerek sonuçtaki faydayı ölçme yolu olduğu vurgulandı.
Düzgün uygulamalardan ayrışıyor
Türkiye uygulaması ve yabancı ülke tecrübelerinin karşılaştırıldığı çalışmada, “Politika ve risk paylaşım stratejisinin merkezi bir yapıda olmaması, projelerin belirlenmesinde Paranın Karşılığı Tahlilinin yapılmıyor olması, kamu ve özel kesim içindeki risk paylaşımının kurum ve proje bazında kıymetli farklılıklar göstermesi, finansman koşullarının Hazine üzere bu alanda teknik yeterliliği olan bir kurum tarafınca değil, projeyi uygulayan kurumlarca yapılıyor olması ve ihale, mukavele ve proje uygulama süreçlerinin gereğince şeff af olmaması üzere niçinlerle ülkemizde KÖİ modeli milletlerarası yeterli uygulamalardan kıymetli ölçüde ayrışmaktadır” görüşüne yer verildi.
Mali risk ve gelir garantileri
Strateji ve Bütçe Başkanlığı datalarına göre Türkiye’nin 1986- 2020 periyodunda yaptığı KÖİ uygulamalarının mukavele büyüklüğünün 156 milyar dolar olduğu hatırlatılan çalışmada, Dünya Bankası metodolojisiyle yapılan belirlemede Türkiye’nin mukavele büyüklüğünün 96 milyar dolar olarak gözlendiği, 172 projenin ortalama kontrat büyüklüğü ile 137 ülke içinde birinci sırada bulunulduğu kaydedildi.
Dev projelere çeyrek milyar dolar
Çalışmada, KÖİ projelerinin çeşitli istikametlerden risklerine de yer verildi. Bunlar içinde, kur değişimi, maliyet artışı, şirketlerin finansman kontratlarından kaynaklı mali risklere işaret edildi. en çok tartışılan ögelerden olan gelir garantilerine yönelik olarak COVID-19 salgını tam kapanma devrinde Osmangazi köprüsü, Gebze-İzmir otoyolu, Yavuz Sultan Selim Köprü ve ilişki yolları, Avrasya Tüneli ve Zafer Havalimanı projelerine 2020 ve 2021 senelerında 252,1 milyon dolar ödeme yapılmak zorunda kalındığı hatırlatıldı.
Baz, optimist ve karamsar senaryo
Bu garantilere yönelik olarak ABD Doları değişimi ve Türkiye’nin büyüme suratlarının baz, optimist ve karamsar olarak iddia edilen değişimlerine bakılırsa üç senaryo şöyleki çizildi: Baz Senaryo: Yıllık ortalama gelir garantisinin GSYH’ye oranı yüzde 0,76 seviyesinde kalır. 2021-2031 yılları içinde oran yüzde 1’in üzerine çıkar. Vakit ortasında mukavelelerin mühletinin sona ermesiyle bir arada yüzde 0,30’lara kadar geriler. Optimist Senaryo: Minimum gelir garantileri ortalamada GSYH’nin yüzde 0,65’i seviyesinde kalır. Minimum gelir garantisi 2027 yılından itibaren GSYH’nin yüzde 1’inin altına düşer. Karamsar Senaryo: Taban gelir garantisi GSYH’ye oranı ortalamada yüzde 1 ötüründadır. 2029 yılında ise minimum gelir garantilerinin oranı %1,36’ya kadar çıkabilecektir. Fakat 2036 yılından daha sonra GSYH’nin yüzde 1’inin altına düşebilir.
Gelir garantili senaryolar
Çalışmada, üç başka senaryo ile gelir garantilerinin ne biçimde seyredeceğine ait bir tahlile de yer verildi. Tahlil, devletin bütçeden harcamak zorunda kalacağı bir meblağa işaret etmiyor. Yalnızca kontratlarda verilen gelir garantilerinin yazılı fiyatı olarak belirleniyor. Senaryolarda da bu fiyatın mümkün değişiklikleri inceleniyor. Öngörülen riskler gerçekleşirse bütçeden karşılanmak zorunda kalınacak bir fiyata yönelik bir hesaplama yapılmadı. Buna nazaran, kontratlardan kaynaklı olarak taban gelir garantileri;
- Havalimanı projelerinde 2021-2042 periyodunda kümülatif olarak 7,3 milyar
- Otoyol ve köprü projelerinde 2021-2042 periyodunda kümülatif olarak 32,1 milyar -Şehir hastanesi projelerinde 2021-2045 yılları içinde kümülatif olarak 78,2 milyar
- Akkuyu Nükleer Santrali projesinde 2021
- 2035 devrinde kümülatif olarak 35,2 ABD doları olmak üzere, 2021’den 2045’e kadar toplamda 152,8 milyar dolarlık gelir garantisinin bulunduğu hatırlatıldı.