Dersten bir şey çıkmayacağını anlayınca fikirlerinin oyun parkının yanında, aleti dışarıda yatan adama kaymasına pürüz olamadı. Keldi adam. Tipi çok olağandı. Bu yaptığı şey sayılmazsa nazik bir adamdı muhtemelen. Daima o denli olurdu zira. “Dünyanın en nazik adamıdır,” kederi daima komşular. “Sineği bile incitmez o.” Nereden çıkmıştı sanki bu klişe? niye incitmezmiş sineği? Ne demekti ki bu? Adam hastalık taşıyan bir haşereyi canından edemeyecek kadar yufka yürekli fakat bir çocuğun hayatını güle oynaya mahvedebilecek biri miydi yani?
Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun (Booker, üniversitede, derste ve iç dünyasında)
İLAH ÇOCUĞU niye KORUSUN Kİ
İnsanlara “çocuklarını/yavrularını korumaları” için akıl ve vicdan vermiş. O ise ne yapmış, sahi ne yapmış? Haydi diyelim İlah inancınız yok. Bilime inanıyorsunuz. Bilimsel aklı kutsuyorsunuz. Tamam da o ne söylüyor size? Çocuklarınızı/yavrularınızı korumayın mı? Din bezirgânlarından da seks tacirlerinden de sapık yahut içgüdü esirlerinden de korumak için “küresel bilinç/yasa/eğitim” seferberliği mecburî. Sanat/edebiyat da üstüne düşeni yerine getirmekten kaç(ın)mamalı…
ÇOK NETAMELİ BİR TARTIŞMA
Artık değil, ondan sonrasında devam edelim buna. Toni Morrison’un İlah Çocuğu Korusun isimli etkileyici romanını didiklemek en mantıklısı. Bir romanla ilgili yorum yapmak, tenkit yazmak güç iş. Daha güç olanı ise, “eserin nesnelliği” bir yana tüm okumalar üzere benim okumalarım da “öznel”dir ve her öznellik şüphesiz bir “birikim” üzerine heyetidir. “Birikimsiz öznellik” diye bir şey olabilir doğal lakin çer çöp üzere bir şeydir herbiçimde. Anonimlik ortasında “öznellik” dediğimiz şey… Örneğin düz değil de imgelere, metaforlara yaslanarak konuşuyorsanız, gündelik ömrün lisanından uzaklaşarak kendinize has bir lisan, bir anlatım biçemi yakalamaya çalışıyorsanız, bir birikim kararı elde edilmiş ve anonimlikten sıyrılmış, kendi süzgecinden geçirilmiş bir seyahate çıkmışsınız demektir. Kafka’nın Gregor’unu ele alalım. Bir insan, ailesinin geçimine önemli katkıda bulunan bir insan, üretimde bulunan bir insan bir an gelip kendini hamamböceği olarak konutun perdelerinde/duvarlarında tırmanışa yahut inişe geçmiş buluyorsa, daha doğrusu kendini algılayışı bu biçimde şekillenmeye başlıyorsa her insanın dönüp “O niçin bu biçimde de ben niçin (b)öyle değilim?” diye sorgulaması gerekir.
niye SORGULAMASI GEREKİR
Şundan: Hiç kimse ona “Sen hele bir böceğe dön de nazaranlim!” dememiştir. Burada kıssa tahminen Kafka’nın kurguladığının fazlaca ötesinde bir algı oluşturmuş olabilir. Kitabının kapağına “hamamböceği üzere bir şey çizmeyin” diyen müellifin aklındaki ne ola ki? Tahminen de amorf bir canlı…Sahi Murtaza’ya (Bekçi Murtaza) direkt “Sen devletin kulu kölesi olacaksın! Hatta bu uğurda kızını bile gözden çıkaracaksın” demişler midir? Hayır natürel. Ne var ki “sistem” dediğimiz “aygıt” ya da Althusser’in bir öbür sözüyle “DİA/Devletin İdeolojik Aygıtları” sizi vakit ortasında size karşı örgütler. Sizi size karşı olan bir ideolojinin, bir estetiğin, bir ideolojinin, bir edebiyatın, bir inancın, bir hayat biçiminin kölesi haline getirir, getiriyor. Kendi biçemimizi bile her birimiz ister istemez bu “kalıp”ta fırına veriyoruz. DİA’nın saldırısını savuşturmak sanıldığı kadar kolay değildir. DİA ortasında gündelik hayata dair “görgü/süzlük” kuralları da var, hukuk/suzluk sistemi de var, hayatı zor/laştırıcı aracı da var. Yüzsenelerın alttan alta işlediği “ata kültür/süzlüğü” de var. Her her neyse, bir “ruhen-muhalif” şair/yazar, düşünür, edebiyatçı vs bu “tuzaklarla” savaşarak kendine niye olur. İç dünyasında yahut gündelik hayatında kendi varoluşunu “sergileyebilmesi” için bu savaşımı vermek mecburiyetindedir. Üstelik yalnızca sistemin DİA’sına karşı değil kendinden “görünen” fakat aslında kendine düşman “dostları”na, “dost ideolojileri”ne karşı da bu savaşımı vermek mecburiyetindedir. Kişisel hayatının tuzaklarına karşı da, sistemin tuzaklarına karşı da her daim uyanık olmak durumundadır. Virginia Wollf, İtimadın Ölümü’nde farklı bir hengameye girişir. “Vasat” başlıklı denemesinde, “New Statesman Editörüne” yazdığı mektupta, “Eğer rastgele bir insanoğlu; adam, bayan ya da rastgele bir köpek, kedi ya da yarısı ezilmiş rastgele bir solucan bana ‘vasat’ deme cüretini gösterecek olursa, kalemi elime alır ve onu öldüresiye hançerlerim” der. İnsanın her istikametiyle “kendine/ürettiğine/doğurduğuna/çocuğuna/yavrusuna” sahip çıkması için olması gereken en bayağı duruşun temsilidir. Sorun şu ki “büyük yazar”, beraberinde kendi yapıtındaki “tuzakları” da nazaranbilen yahut hissedebilendir. Kendi yapıtını tekraren gözden geçiren, her sözün altında yatan düz ve yan manalara karşı uyanık olan… Bu da şu demektir: Kendi oluş süreciyle birlikte çocuğunu/yavrusunu/eserini de adım adım şekillendirir, oluşturur; onu beraberinde kendini savunabileceği bir düzenek haline getirir. Ne yazık ki bizde bu biçimdesi muharrirler bir elin beş parmağını geçmez. En tanınan, en en olanlara bir bakın, çoğunluğu mayın tarlası söz yığınıdırlar; nerede, kimi, neyi havaya uçuracakları meçhuldür. Biraz silkeleseniz koldan düşen çürük meyve olduklarını görürsünüz, üstelik fazlaca da şaşırmazsınız. O denli ya çoğunluk okur denen zat-ı sayın de “çürük”tür ve “çürük”e tapar. Taptığı şey kısmından düştüğünde işi biter, çöpü uzunluklar, tahtından düşürülen kral, kraliçe, diktatör, tek adam vs üzere.
DAHA TUHAFI DA ŞUDUR:
Dünyanın en “büyük” sistem zıtları bile bir de bakmışsınız “sistemin diliyle” eyliyorlar, eğleniyorlar… Şu meşhur nesillerimize bir bakalım. 68 hangi köşede, 78 hangi köşede?… Evvelki ve daha sonraki on yılların “kirlenen ruhları”nı öbür düzlemde konuşuruz. Hususa geçiyorum.
SAHİ MEVZU NEYDİ
Husus, Toni Morrison’un İlah Çocuğu Korusun romanını “öznel okumam, öznel yorumlamam”…
“Baş döndüren yazılar” gerçekte hangi aralıklarla karşımıza çıkabiliyor? kimi vakit onlarca kitabı elime alıp o baş döndüren sözleri arıyorum. Gençliğimde öğrendiğim her söz fevkalade başımı döndürür, o söze yeni sözler ekleyerek dizeler, cümleler, öyküler, şiirler dünyaya getirir ve fevkalade keyif alırdım. Birden fazla çöpe gitti. Sözlüklerde kelime arama çalışması bile yapardım. vakit içinde kendi sözlerimin mimarı olmaya başlayınca bu sefer oburlarının altın pahasındaki sözleri yetersiz gelmeye başladı yahut o denli bir sanıya kapıldım; benimki gümüşten de olsa, bakırdan da olsa kıymetliydi.
Manası derinleştiren, ağırlaştıran, dahası imgeyi, metaforu çığırından çıkaran “uç” sözleri bir define avcısı üzere aramaya başlamak yalınlığın, gözümüzün önündekinin görünmezliğini de birlikteinde getirebilir olağan olarak. Daima bir kazma halindesin; kelimeyi, cümleyi, paragrafı, sayfayı, kitapları kaza kaza ilerliyorsun. “Karıncanın su içtiği yerde” sözlerle yaşamanın ne kadar keyifli, onsuzluğun ne kadar boş olduğunu da kavrıyorsun. El lakin, işte gözünün önünde duran o kelime… Ne kadar da mütevazı, ne kadar da sade, ne kadar da yalın ve bir o kadar da derinlerden sesleniyor: “Dünya canını yakmış üzere bir his vardı ortasında.”
Bu, bir oyun, kararında hem haz veriyor birebir vakitte yaşama derin bakış açıları getiriyor. Seviyorum bu oyunu. Başımı döndürmeleri için daha epeyce yazı, söz okumaya yöneliyorum. “Sarhoşluğun kitapları” bu biçimde çıkıyor ortaya.
İlah Çocuğu Korusun’daki her bir karakter “aykırı dünyalar”ın yazılarına, sözlerine tutkun bir varoluş sergiliyor. Bride de onlardan biri. “İnsanı sersemletecek kadar güzel” olan Bride’nin başına “normalliği aşan şeyler” geleceği aşikârdır. “Gülücükler saçan gece ciltli genç kadın” sözlerin içinden fırlayarak yastığımıza, yatağımıza, yanı başımıza uzanıyor. Çok memnun olmamıza karşın, onun o “melankolik isyankârlığı” bizi olağan olarak hüzünlendiriyor da. “her insanın acısını farklı hallerde yaşadığı” bir romanda “Babasının sesi bıçağın ağzındaki çelik gibi” derimizi doğradıktan daha sonra tinimize dayanıyor. El ama, handikap şu: “Hiç temizlenmediği için bozulan makineler gibi” değil mi beşerler, insancıklar da? Anlamaya çalışalım bunu. Her insan teki üç yılda beş yılda bir ruhunu “temizlemeli, temizletmeli” yahut “temize çekmeli, çektirmeli”. Ruh hekimliği/hakemliği insanlığın ve tüm canlıların kurtuluşu için, bir daha kuruluşu için tahminen de anahtar bir meslek. Aksi biçimde kirlendiği, paslandığı andan itibaren ondan “doğru performans” beklemek abesle iştigaldir. İnsanın, tüm canlı varlıkların (doğa da bir canlı varlıktır) “kör testeresi” haline gelir, getirilir. Althusserci sözle: DİA’nın biçici makinesini durdurmak için elimizde, içimizde birtakım imkânlar hâlâ varlığını koruyorsa onları kesinlikle fazlaca uygun tahlil etmeli ve harekete geçirmeliyiz…
SÖZLERE GERİ DÖNELİM İSTERSENİZ
“O karanlık boşluktan capcanlı, iliklerine kadar hissettiği bir duşun çıkmaması” mümkün mü? Burada “umut” yavaşça bir esinti olarak kalıyor. Tini gereğince ferahlatmıyor. Bilhassa daha hayli ileri yaşlarda ortaya çıkan “seçici bellek” devreye girmezse sonumuz hiç de güzel fotoğraf vermez. Benim üzere mesleği sözler, yazılar olan biri için fazlaca sorunsal bir noktadayız artık. Önüme gelen tüm yazıları, sözleri bir biçimde gözden geçirme mahareti göstermek zorundayım, gözüm kapalı “seçicilik” yaparsam açlığı da göze almam kaçınılmazlaşır. Her her neyse, tüm yayıncıların en büyük baş belası “seçicilik mevzusu”nu bir kenara itelim. Örneğin, sözleri “istediğimiz yerde” bulamadığımızda ne olacak? Alzaymrın yaşadığı trajediden nemalanmaya da (Şahsiyet dizisindeki alzaymır hastalığına yakalanmış Haluk Bilginer’i anımsayalım bir an) benzemez bu. Romanı ivedilikle ve birinci köşeden terk etmek istersiniz haliyle. Biliyorsunuz, roman demek “alelade”, hepimizin gözleri önünde duran sözlerden yaşantılar galerisi “kurmak” demektir. Evvel kurgular, daha sonra kurarsınız. Yaratıcılığınız ise azıcık kendinizi odaklamanızla ortaya çıkabilecektir. Kimi beşerler doğduklarını unuttukları üzere büyüyüp, yaşlanıp öldüklerini de unuturlar. “Doğmanın mucizesi”ni unutandan her şey beklenir. örneğin ve en sıradaninden söz, yazı celladı/canisi kesilirler. İnsanlığın en temel ve çözülmesi gereken sorunu budur: söze, yazıya prestijini iade etmek acil vazife olarak karşımızda duruyor. Aksi biçimde hepimiz en kestirme an’da bile paslanmaya, gacur gucur esneyerek “makine uygarlığı”nın etten kemikten huduttan payandalarına dönüşmeye başlayacağız. Zavallı halimizle düş görmemiz bile imkânsızlaşacak.
Bu noktada Toni Morrison çok çalışkandır. Dahası dayanılmaz ihtimamlı bir vicdanla kelimelere/kurgulara bakışını yöneltmektedir. Ötekilerin Kökeni’nde sözlerin dünyasında hayli bir hafriyat yapar, çok derinlere iner. Irk ve ırkçılık sorununu fazlaca boyutlu sorgular. “Edebiyat bilhassa kişinin kendini nasıl tanımladığını görmemizi, bu tarif üzerine uzun uzun düşünmemizi sağlar” saptamasında bulunur ve “kusurlu edebiyat” yapıtlarından örnekler verir. Muharrirlerin tüm düzgün niyetlerine karşın “kelimeler” fire verir. Ötekiyi, yabancıyı, zenciyi, köleyi, emekçiyi, bayanı, çocuğu bir biçimde “kendi kelime/kurgu dünyası”nda bile aşağılara iter. Örneğin “Onlar yerde, masanın altında yerler yemeklerini. Masanın altına kesim modül yiyecek atılır, onlar da atılan yiyecekleri kapmak için birbirleriyle itişirler” notu düşülür tarihe. Firavunların (ille de köle sahibi olması gerekmez, bayağı insan da firavunlaşabilir ki örneklerinden devasa bir yığın çocuk, bayan cesedi ortaya çıkar) günlüklerinde tecavüz’ün ismi “sahip olma romantizmi”yle söz edilebilir.
EVVELCE DE VURGULAMIŞTIM
Sanat/edebiyat hiç bir vakit her istikametiyle ve tüm boyutlarıyla “iyi” dediğimiz olgunun peşinden koşmamıştır. Hükümranın elinde “kötü”nün silahı olarak “ilahi bir güç” üzere kullanıldığı da görünen köyün malumudur. Bir çeşit “kutsal güç” misali. O denli ya “… formun yerini formülün, doğalın yerini suninin, insanın yerini metanın almasında sanat da, hayal gücü de en az piyasa kadar suçlu” değil mi? Dahası mı? “İnsan olmaktan anladığımız şey değişti; ‘gerçeklik’ sözcüğünü artık tırnak işareti kullanmadan yazamaz olduk zira ‘gerçekliğin’ yokluğu (muğlaklığı) varlığından daha güçlü hissediliyor.” Yanlış mı söylüyor Teşhis Morrison? Azıcık güzel niyetli düşünürseniz, öteki/yabancı/el kılınan “gerçeklik”le çıplak haliyle hemhal olmadığımız aşikâr değil mi?
Toni Morrison sıkıntıyı o denli yarım yamalak bırakacak üzere görünmüyor, hiç. Örneğin “edebiyatta deri renginin nasıl kullanıldığı”na dair önemli araştırmalar yapmaktan geri kalmıyor. Biroldukca yapıtta “başkahraman”ın “beyaz” olmasını saptıyor. Enteresan değil mi? Lütfen damarlarınızda bir damla “siyah kanı” bulundurmayın demeye varacak derece algı körlüğü… William Faulkner’dan Ernest Hemingway’e dek bir hayli müellifin edebiyat tarihine kazıdığı ve çıkması imkânsız bir leke…
Toni Morrison bize bir dersi epey net veriyor: “Edebiyatta karakterin ırkını farklı biçimlerde açığa vurabiliriz…” Örneğin “ötekileştirme”den, “aşağılama”dan, “yabancılaştırma”dan… Şayet bunu sanat/edebiyat yapamayacaksa elimizde öbür ne çeşit bir “malzeme” var ki? Bilimsel ve teknik eğitim de katkı sunmalı şüphesiz fakat orada “iktidar” epeyce daha donanımlı konuşlanmış durumda. Sağından solundan gedik açıp içeri dalmak çok meşakkatli ve ne palavra söylemeli, ölümcül bir müddetç. Sanat/edebiyat hâlâ bir “nebze” iktidar odaklarının haricinde hareket alanı bulabiliyor. Kendini sözlerin içinde, altında illegaliteye çekerek; imgelerle, metaforlarla takiyye yaparak. Ötekilerin/yabancıların, muhalif olarak konumlananların tahminen de kan-can değerine muhafazaları gereken söz mevzileri…
***
Ötekilerin Kökeni’ni ondan sonrasında, bir diğer yazı seyahatinde bir daha konuşuruz. Artık hayalimize geri dönelim. Özetle: “Bir çocuk. Yeni bir hayat. Kötülüklerden, hastalıklardan uzak, kaçırılmayan, dayak yemeyen, tecavüze uğramayan, ırkçılıktan, aşağılanmaktan korunan, incitilmeyen, kendinden nefret etmeye itilmeyen, terk edilmeyen bir çocuk. Yanlışsız büyüyen. Uygunlukla. Öfkesiz. Buna inanıyorlardı.” Evet, buna inanmamız ve daha kıymetlisi, bunu gerçekleştirmemiz için sözleri en yalın halleriyle bile olağanüstü kullanma beceresi elde etmemiz her şeyden kıymetli. Ruhumuzu terbiye etmenin, geleceğimizi kurgulamanın, kurmanın en kestirme ve öz yolu buradan geçiyor zira.
Ey söz, yazı tutkunu okur/kari! “Çocuklukta açılan yaraların iltihaplandığını” bil. “İrinsiz yaşamlar” için sen de sözlere yeni sözler ekle. Anlatılara yeni anlatılar ekle. O denli ki “3T” (Teşhir, Taciz, Tecavüz) bilhassa çocuklardan ve bayanlardan uzak bir yerde, “hiçyerde” küflensin.
Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun’a dair Ötekilerin Kökeni’nde şöyleki bir not düşmüş: “Tanrı Çocuğu Korusun’da, cilt rengi hem bir bela birebir vakitte bir lütuftur; hem ceza birebir vakitte ödüldür. Lakin ceza da ödül de kitaptaki karakteri anlayışlı bir insan yapmaya yetmeyecektir. Gerçek olgunluğa erişmenin tek yolu kendini düşünmeden diğerini sevebilmek olacaktır.”
Pekala fakat nasıl? bu biçimdesi bir naiflikle, bu berbatlıklar diyarı gezegenimizde “kendi” dediğimiz şahıs ne kadar ayakta kalabilir ki?
***
SONUÇ OLARAK
“Korku karar sürdüğünde hayatta kalmak için tek seçeneğimiz itaat” olmasın. Bu işte “epey düzgün olmak” yerine azıcık isyankârlığı denemek fazlaca daha huzur telkin edici gelebilir ruhumuza. bakılırsaceğiz ki orijinal bir ruhla diriliyoruz. “Küllerinizden bile dirildiğimiz” rivayet edilir. (Hadi buna verilen isimleri da ekleyelim buraya: Anka Kuşu, Simurg, Zümrüdü Anka…)
* Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun, Türkçesi Elif Ersavcı, Sel Yay.
* Toni Morrison, Ötekilerin Kökeni, Türkçesi: Ceren Demirdöğdü, Sel Yay.
Alaattin Topçu
Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun (Booker, üniversitede, derste ve iç dünyasında)
İLAH ÇOCUĞU niye KORUSUN Kİ
İnsanlara “çocuklarını/yavrularını korumaları” için akıl ve vicdan vermiş. O ise ne yapmış, sahi ne yapmış? Haydi diyelim İlah inancınız yok. Bilime inanıyorsunuz. Bilimsel aklı kutsuyorsunuz. Tamam da o ne söylüyor size? Çocuklarınızı/yavrularınızı korumayın mı? Din bezirgânlarından da seks tacirlerinden de sapık yahut içgüdü esirlerinden de korumak için “küresel bilinç/yasa/eğitim” seferberliği mecburî. Sanat/edebiyat da üstüne düşeni yerine getirmekten kaç(ın)mamalı…
ÇOK NETAMELİ BİR TARTIŞMA
Artık değil, ondan sonrasında devam edelim buna. Toni Morrison’un İlah Çocuğu Korusun isimli etkileyici romanını didiklemek en mantıklısı. Bir romanla ilgili yorum yapmak, tenkit yazmak güç iş. Daha güç olanı ise, “eserin nesnelliği” bir yana tüm okumalar üzere benim okumalarım da “öznel”dir ve her öznellik şüphesiz bir “birikim” üzerine heyetidir. “Birikimsiz öznellik” diye bir şey olabilir doğal lakin çer çöp üzere bir şeydir herbiçimde. Anonimlik ortasında “öznellik” dediğimiz şey… Örneğin düz değil de imgelere, metaforlara yaslanarak konuşuyorsanız, gündelik ömrün lisanından uzaklaşarak kendinize has bir lisan, bir anlatım biçemi yakalamaya çalışıyorsanız, bir birikim kararı elde edilmiş ve anonimlikten sıyrılmış, kendi süzgecinden geçirilmiş bir seyahate çıkmışsınız demektir. Kafka’nın Gregor’unu ele alalım. Bir insan, ailesinin geçimine önemli katkıda bulunan bir insan, üretimde bulunan bir insan bir an gelip kendini hamamböceği olarak konutun perdelerinde/duvarlarında tırmanışa yahut inişe geçmiş buluyorsa, daha doğrusu kendini algılayışı bu biçimde şekillenmeye başlıyorsa her insanın dönüp “O niçin bu biçimde de ben niçin (b)öyle değilim?” diye sorgulaması gerekir.
niye SORGULAMASI GEREKİR
Şundan: Hiç kimse ona “Sen hele bir böceğe dön de nazaranlim!” dememiştir. Burada kıssa tahminen Kafka’nın kurguladığının fazlaca ötesinde bir algı oluşturmuş olabilir. Kitabının kapağına “hamamböceği üzere bir şey çizmeyin” diyen müellifin aklındaki ne ola ki? Tahminen de amorf bir canlı…Sahi Murtaza’ya (Bekçi Murtaza) direkt “Sen devletin kulu kölesi olacaksın! Hatta bu uğurda kızını bile gözden çıkaracaksın” demişler midir? Hayır natürel. Ne var ki “sistem” dediğimiz “aygıt” ya da Althusser’in bir öbür sözüyle “DİA/Devletin İdeolojik Aygıtları” sizi vakit ortasında size karşı örgütler. Sizi size karşı olan bir ideolojinin, bir estetiğin, bir ideolojinin, bir edebiyatın, bir inancın, bir hayat biçiminin kölesi haline getirir, getiriyor. Kendi biçemimizi bile her birimiz ister istemez bu “kalıp”ta fırına veriyoruz. DİA’nın saldırısını savuşturmak sanıldığı kadar kolay değildir. DİA ortasında gündelik hayata dair “görgü/süzlük” kuralları da var, hukuk/suzluk sistemi de var, hayatı zor/laştırıcı aracı da var. Yüzsenelerın alttan alta işlediği “ata kültür/süzlüğü” de var. Her her neyse, bir “ruhen-muhalif” şair/yazar, düşünür, edebiyatçı vs bu “tuzaklarla” savaşarak kendine niye olur. İç dünyasında yahut gündelik hayatında kendi varoluşunu “sergileyebilmesi” için bu savaşımı vermek mecburiyetindedir. Üstelik yalnızca sistemin DİA’sına karşı değil kendinden “görünen” fakat aslında kendine düşman “dostları”na, “dost ideolojileri”ne karşı da bu savaşımı vermek mecburiyetindedir. Kişisel hayatının tuzaklarına karşı da, sistemin tuzaklarına karşı da her daim uyanık olmak durumundadır. Virginia Wollf, İtimadın Ölümü’nde farklı bir hengameye girişir. “Vasat” başlıklı denemesinde, “New Statesman Editörüne” yazdığı mektupta, “Eğer rastgele bir insanoğlu; adam, bayan ya da rastgele bir köpek, kedi ya da yarısı ezilmiş rastgele bir solucan bana ‘vasat’ deme cüretini gösterecek olursa, kalemi elime alır ve onu öldüresiye hançerlerim” der. İnsanın her istikametiyle “kendine/ürettiğine/doğurduğuna/çocuğuna/yavrusuna” sahip çıkması için olması gereken en bayağı duruşun temsilidir. Sorun şu ki “büyük yazar”, beraberinde kendi yapıtındaki “tuzakları” da nazaranbilen yahut hissedebilendir. Kendi yapıtını tekraren gözden geçiren, her sözün altında yatan düz ve yan manalara karşı uyanık olan… Bu da şu demektir: Kendi oluş süreciyle birlikte çocuğunu/yavrusunu/eserini de adım adım şekillendirir, oluşturur; onu beraberinde kendini savunabileceği bir düzenek haline getirir. Ne yazık ki bizde bu biçimdesi muharrirler bir elin beş parmağını geçmez. En tanınan, en en olanlara bir bakın, çoğunluğu mayın tarlası söz yığınıdırlar; nerede, kimi, neyi havaya uçuracakları meçhuldür. Biraz silkeleseniz koldan düşen çürük meyve olduklarını görürsünüz, üstelik fazlaca da şaşırmazsınız. O denli ya çoğunluk okur denen zat-ı sayın de “çürük”tür ve “çürük”e tapar. Taptığı şey kısmından düştüğünde işi biter, çöpü uzunluklar, tahtından düşürülen kral, kraliçe, diktatör, tek adam vs üzere.
DAHA TUHAFI DA ŞUDUR:
Dünyanın en “büyük” sistem zıtları bile bir de bakmışsınız “sistemin diliyle” eyliyorlar, eğleniyorlar… Şu meşhur nesillerimize bir bakalım. 68 hangi köşede, 78 hangi köşede?… Evvelki ve daha sonraki on yılların “kirlenen ruhları”nı öbür düzlemde konuşuruz. Hususa geçiyorum.
SAHİ MEVZU NEYDİ
Husus, Toni Morrison’un İlah Çocuğu Korusun romanını “öznel okumam, öznel yorumlamam”…
“Baş döndüren yazılar” gerçekte hangi aralıklarla karşımıza çıkabiliyor? kimi vakit onlarca kitabı elime alıp o baş döndüren sözleri arıyorum. Gençliğimde öğrendiğim her söz fevkalade başımı döndürür, o söze yeni sözler ekleyerek dizeler, cümleler, öyküler, şiirler dünyaya getirir ve fevkalade keyif alırdım. Birden fazla çöpe gitti. Sözlüklerde kelime arama çalışması bile yapardım. vakit içinde kendi sözlerimin mimarı olmaya başlayınca bu sefer oburlarının altın pahasındaki sözleri yetersiz gelmeye başladı yahut o denli bir sanıya kapıldım; benimki gümüşten de olsa, bakırdan da olsa kıymetliydi.
Manası derinleştiren, ağırlaştıran, dahası imgeyi, metaforu çığırından çıkaran “uç” sözleri bir define avcısı üzere aramaya başlamak yalınlığın, gözümüzün önündekinin görünmezliğini de birlikteinde getirebilir olağan olarak. Daima bir kazma halindesin; kelimeyi, cümleyi, paragrafı, sayfayı, kitapları kaza kaza ilerliyorsun. “Karıncanın su içtiği yerde” sözlerle yaşamanın ne kadar keyifli, onsuzluğun ne kadar boş olduğunu da kavrıyorsun. El lakin, işte gözünün önünde duran o kelime… Ne kadar da mütevazı, ne kadar da sade, ne kadar da yalın ve bir o kadar da derinlerden sesleniyor: “Dünya canını yakmış üzere bir his vardı ortasında.”
Bu, bir oyun, kararında hem haz veriyor birebir vakitte yaşama derin bakış açıları getiriyor. Seviyorum bu oyunu. Başımı döndürmeleri için daha epeyce yazı, söz okumaya yöneliyorum. “Sarhoşluğun kitapları” bu biçimde çıkıyor ortaya.
İlah Çocuğu Korusun’daki her bir karakter “aykırı dünyalar”ın yazılarına, sözlerine tutkun bir varoluş sergiliyor. Bride de onlardan biri. “İnsanı sersemletecek kadar güzel” olan Bride’nin başına “normalliği aşan şeyler” geleceği aşikârdır. “Gülücükler saçan gece ciltli genç kadın” sözlerin içinden fırlayarak yastığımıza, yatağımıza, yanı başımıza uzanıyor. Çok memnun olmamıza karşın, onun o “melankolik isyankârlığı” bizi olağan olarak hüzünlendiriyor da. “her insanın acısını farklı hallerde yaşadığı” bir romanda “Babasının sesi bıçağın ağzındaki çelik gibi” derimizi doğradıktan daha sonra tinimize dayanıyor. El ama, handikap şu: “Hiç temizlenmediği için bozulan makineler gibi” değil mi beşerler, insancıklar da? Anlamaya çalışalım bunu. Her insan teki üç yılda beş yılda bir ruhunu “temizlemeli, temizletmeli” yahut “temize çekmeli, çektirmeli”. Ruh hekimliği/hakemliği insanlığın ve tüm canlıların kurtuluşu için, bir daha kuruluşu için tahminen de anahtar bir meslek. Aksi biçimde kirlendiği, paslandığı andan itibaren ondan “doğru performans” beklemek abesle iştigaldir. İnsanın, tüm canlı varlıkların (doğa da bir canlı varlıktır) “kör testeresi” haline gelir, getirilir. Althusserci sözle: DİA’nın biçici makinesini durdurmak için elimizde, içimizde birtakım imkânlar hâlâ varlığını koruyorsa onları kesinlikle fazlaca uygun tahlil etmeli ve harekete geçirmeliyiz…
SÖZLERE GERİ DÖNELİM İSTERSENİZ
“O karanlık boşluktan capcanlı, iliklerine kadar hissettiği bir duşun çıkmaması” mümkün mü? Burada “umut” yavaşça bir esinti olarak kalıyor. Tini gereğince ferahlatmıyor. Bilhassa daha hayli ileri yaşlarda ortaya çıkan “seçici bellek” devreye girmezse sonumuz hiç de güzel fotoğraf vermez. Benim üzere mesleği sözler, yazılar olan biri için fazlaca sorunsal bir noktadayız artık. Önüme gelen tüm yazıları, sözleri bir biçimde gözden geçirme mahareti göstermek zorundayım, gözüm kapalı “seçicilik” yaparsam açlığı da göze almam kaçınılmazlaşır. Her her neyse, tüm yayıncıların en büyük baş belası “seçicilik mevzusu”nu bir kenara itelim. Örneğin, sözleri “istediğimiz yerde” bulamadığımızda ne olacak? Alzaymrın yaşadığı trajediden nemalanmaya da (Şahsiyet dizisindeki alzaymır hastalığına yakalanmış Haluk Bilginer’i anımsayalım bir an) benzemez bu. Romanı ivedilikle ve birinci köşeden terk etmek istersiniz haliyle. Biliyorsunuz, roman demek “alelade”, hepimizin gözleri önünde duran sözlerden yaşantılar galerisi “kurmak” demektir. Evvel kurgular, daha sonra kurarsınız. Yaratıcılığınız ise azıcık kendinizi odaklamanızla ortaya çıkabilecektir. Kimi beşerler doğduklarını unuttukları üzere büyüyüp, yaşlanıp öldüklerini de unuturlar. “Doğmanın mucizesi”ni unutandan her şey beklenir. örneğin ve en sıradaninden söz, yazı celladı/canisi kesilirler. İnsanlığın en temel ve çözülmesi gereken sorunu budur: söze, yazıya prestijini iade etmek acil vazife olarak karşımızda duruyor. Aksi biçimde hepimiz en kestirme an’da bile paslanmaya, gacur gucur esneyerek “makine uygarlığı”nın etten kemikten huduttan payandalarına dönüşmeye başlayacağız. Zavallı halimizle düş görmemiz bile imkânsızlaşacak.
Bu noktada Toni Morrison çok çalışkandır. Dahası dayanılmaz ihtimamlı bir vicdanla kelimelere/kurgulara bakışını yöneltmektedir. Ötekilerin Kökeni’nde sözlerin dünyasında hayli bir hafriyat yapar, çok derinlere iner. Irk ve ırkçılık sorununu fazlaca boyutlu sorgular. “Edebiyat bilhassa kişinin kendini nasıl tanımladığını görmemizi, bu tarif üzerine uzun uzun düşünmemizi sağlar” saptamasında bulunur ve “kusurlu edebiyat” yapıtlarından örnekler verir. Muharrirlerin tüm düzgün niyetlerine karşın “kelimeler” fire verir. Ötekiyi, yabancıyı, zenciyi, köleyi, emekçiyi, bayanı, çocuğu bir biçimde “kendi kelime/kurgu dünyası”nda bile aşağılara iter. Örneğin “Onlar yerde, masanın altında yerler yemeklerini. Masanın altına kesim modül yiyecek atılır, onlar da atılan yiyecekleri kapmak için birbirleriyle itişirler” notu düşülür tarihe. Firavunların (ille de köle sahibi olması gerekmez, bayağı insan da firavunlaşabilir ki örneklerinden devasa bir yığın çocuk, bayan cesedi ortaya çıkar) günlüklerinde tecavüz’ün ismi “sahip olma romantizmi”yle söz edilebilir.
EVVELCE DE VURGULAMIŞTIM
Sanat/edebiyat hiç bir vakit her istikametiyle ve tüm boyutlarıyla “iyi” dediğimiz olgunun peşinden koşmamıştır. Hükümranın elinde “kötü”nün silahı olarak “ilahi bir güç” üzere kullanıldığı da görünen köyün malumudur. Bir çeşit “kutsal güç” misali. O denli ya “… formun yerini formülün, doğalın yerini suninin, insanın yerini metanın almasında sanat da, hayal gücü de en az piyasa kadar suçlu” değil mi? Dahası mı? “İnsan olmaktan anladığımız şey değişti; ‘gerçeklik’ sözcüğünü artık tırnak işareti kullanmadan yazamaz olduk zira ‘gerçekliğin’ yokluğu (muğlaklığı) varlığından daha güçlü hissediliyor.” Yanlış mı söylüyor Teşhis Morrison? Azıcık güzel niyetli düşünürseniz, öteki/yabancı/el kılınan “gerçeklik”le çıplak haliyle hemhal olmadığımız aşikâr değil mi?
Toni Morrison sıkıntıyı o denli yarım yamalak bırakacak üzere görünmüyor, hiç. Örneğin “edebiyatta deri renginin nasıl kullanıldığı”na dair önemli araştırmalar yapmaktan geri kalmıyor. Biroldukca yapıtta “başkahraman”ın “beyaz” olmasını saptıyor. Enteresan değil mi? Lütfen damarlarınızda bir damla “siyah kanı” bulundurmayın demeye varacak derece algı körlüğü… William Faulkner’dan Ernest Hemingway’e dek bir hayli müellifin edebiyat tarihine kazıdığı ve çıkması imkânsız bir leke…
Toni Morrison bize bir dersi epey net veriyor: “Edebiyatta karakterin ırkını farklı biçimlerde açığa vurabiliriz…” Örneğin “ötekileştirme”den, “aşağılama”dan, “yabancılaştırma”dan… Şayet bunu sanat/edebiyat yapamayacaksa elimizde öbür ne çeşit bir “malzeme” var ki? Bilimsel ve teknik eğitim de katkı sunmalı şüphesiz fakat orada “iktidar” epeyce daha donanımlı konuşlanmış durumda. Sağından solundan gedik açıp içeri dalmak çok meşakkatli ve ne palavra söylemeli, ölümcül bir müddetç. Sanat/edebiyat hâlâ bir “nebze” iktidar odaklarının haricinde hareket alanı bulabiliyor. Kendini sözlerin içinde, altında illegaliteye çekerek; imgelerle, metaforlarla takiyye yaparak. Ötekilerin/yabancıların, muhalif olarak konumlananların tahminen de kan-can değerine muhafazaları gereken söz mevzileri…
***
Ötekilerin Kökeni’ni ondan sonrasında, bir diğer yazı seyahatinde bir daha konuşuruz. Artık hayalimize geri dönelim. Özetle: “Bir çocuk. Yeni bir hayat. Kötülüklerden, hastalıklardan uzak, kaçırılmayan, dayak yemeyen, tecavüze uğramayan, ırkçılıktan, aşağılanmaktan korunan, incitilmeyen, kendinden nefret etmeye itilmeyen, terk edilmeyen bir çocuk. Yanlışsız büyüyen. Uygunlukla. Öfkesiz. Buna inanıyorlardı.” Evet, buna inanmamız ve daha kıymetlisi, bunu gerçekleştirmemiz için sözleri en yalın halleriyle bile olağanüstü kullanma beceresi elde etmemiz her şeyden kıymetli. Ruhumuzu terbiye etmenin, geleceğimizi kurgulamanın, kurmanın en kestirme ve öz yolu buradan geçiyor zira.
Ey söz, yazı tutkunu okur/kari! “Çocuklukta açılan yaraların iltihaplandığını” bil. “İrinsiz yaşamlar” için sen de sözlere yeni sözler ekle. Anlatılara yeni anlatılar ekle. O denli ki “3T” (Teşhir, Taciz, Tecavüz) bilhassa çocuklardan ve bayanlardan uzak bir yerde, “hiçyerde” küflensin.
Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun’a dair Ötekilerin Kökeni’nde şöyleki bir not düşmüş: “Tanrı Çocuğu Korusun’da, cilt rengi hem bir bela birebir vakitte bir lütuftur; hem ceza birebir vakitte ödüldür. Lakin ceza da ödül de kitaptaki karakteri anlayışlı bir insan yapmaya yetmeyecektir. Gerçek olgunluğa erişmenin tek yolu kendini düşünmeden diğerini sevebilmek olacaktır.”
Pekala fakat nasıl? bu biçimdesi bir naiflikle, bu berbatlıklar diyarı gezegenimizde “kendi” dediğimiz şahıs ne kadar ayakta kalabilir ki?
***
SONUÇ OLARAK
“Korku karar sürdüğünde hayatta kalmak için tek seçeneğimiz itaat” olmasın. Bu işte “epey düzgün olmak” yerine azıcık isyankârlığı denemek fazlaca daha huzur telkin edici gelebilir ruhumuza. bakılırsaceğiz ki orijinal bir ruhla diriliyoruz. “Küllerinizden bile dirildiğimiz” rivayet edilir. (Hadi buna verilen isimleri da ekleyelim buraya: Anka Kuşu, Simurg, Zümrüdü Anka…)
* Toni Morrison, İlah Çocuğu Korusun, Türkçesi Elif Ersavcı, Sel Yay.
* Toni Morrison, Ötekilerin Kökeni, Türkçesi: Ceren Demirdöğdü, Sel Yay.
Alaattin Topçu