UDY beklendiği üzere verimlilik artışı yaratıyor
UDY cazibeli bir kavram olduğu kadar, hakkında yapılan kıymetlendirme ve yorumlar da bir o kadar çeşitlidir. Örneğin, Türkiye’de 2000’li senelerdaki UDY artışının özelleştirme kaynaklı olduğu epey lisana getirilse de UDY kapsamlı özelleştirme çok azdır. 2005-2010 periyodunda özelleştirilen firmaların birçok yerli firmalarca satın alınmıştır.
UDY ile ilgili tenkitlerde, randıman artışı ile ihracat ve yayılma tesiri potansiyeli yüksek olan alanlardaki UDY çekilmesi gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Bu yerinde bir tespittir. Burada dikkat çeken iki konu bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Dünya’daki UDY hacmi gerçekleşmelerine paralel biçimde ülkemizde de UDY hacminin hizmetler dalının öncülüğünde arttığı, ötürüsıyla imalat sanayi UDY oranının nispeten düşük olduğu gerçeğidir. İkinci konu ise bakılırsali hissesi hizmetlerden düşük olsa da imalat endüstrinde 2020 yılı sonu prestijiyle UDY stoku 77 milyar dolar üzere azımsanmayacak bir düzeyindedir.
Verimlilikle ilişkili olmak üzere ciro endeksi, güç maliyeti ve yatırım teşviklerinin imalat sanayi alt bölümlerinde UDY hareketliliğini açıklayabildiğine ait çalışmalar mevcuttur (Payaslıoğlu ve Polat, 2014). İşgücü maliyeti, beşerî sermaye niteliği ve altyapı imkanlarının UDY’yi hareketlendirebildiğine yönelik bir fazlaca bulguya ulaşmak mümkündür (Nunnenkamp, 2002; Banga, 2003; Yapraklı, 2006). Fakat bir ülkede gerçekleştirilen UDY’nin genelde olumlu katkı yaptığı var iseyılsa da niteliksel verimlilik ölçümüne pek sık rastlanamamaktadır.
Dünya Bankası, Türkiye’deki UDY’nin verimlilik tesirlerine yönelik bir çalışma (De Rosa, 2017) yürütmüş ve memleketler arası yatırımcıların yeni kuruluş yerine büyüyen / verimli şirket paylarını satın almayı tercih ettiği tespitinde bulunmuştur. UDY’de karşılaşılan birinci örgütlenme maliyet ve risklerinden kaçınmak için yatırımcılar sıkça bu yola başvurmaktadır. Dünya genelinde de büyük çaplı süreçlerin tamamına yakını birleşme ve satın alma hüviyetindedir. Dünya Bankası çalışması, yeni kuruluş olmasa bile satın alınan firmada know-how ve teknoloji transferi kaynaklı verimlilik artışının 4 yıl ortasında belirginleşebildiğine işaret etmektedir.
Türkiye’de bir firmada yabancı sahipliğinin iki katına çıkması, verimliliği %1,1 artırmaktadır. Letonya, Litvanya ve İspanya’daki sonuçlar da benzeridir. Yabancı sahipliğinin 2 katına çıktığı alt bölümlerdeki rakip yerli firmalarda, rekabet ve iş çalma tesirleri sebebiyle örnek ülkeler de dâhil verimlilik düşmektedir.
Yabancı şirketlerin tedarikçileri ya da müşterileri pozisyonunda bulunan yerli firmalarda ise verimlilik artmaktadır. Türkiye’de bu artış, örnek ülkelerden %20 daha fazladır. Öbür bir tabirle yabancı firmaların teknoloji farkı sebebiyle tedarikçilerine sağladığı marjinal verimlilik yüksektir.
UDY akımları kâr transferi olarak geri mi çıkıyor?
Türkiye üzere cari açığı yüksek gelişmekte olan ülkelerde UDY’den beklenen istikrarlı finansman imkanı daha değerli hale gelmektedir. Kâr transferi, yabancı sermayeli şirketin iktisadi faaliyetten elde ettiği vergi daha sonrası karın merkez ülkeye transfer edilerek, ülkede yaratılan katma kıymetin bir kısmının yurtdışına transfer edilmesine ve UDY kaynaklı finansman girişinde aşınmaya sebep olduğundan olumsuz karşılanmaktadır.
Türkiye’de 2011-2020 periyodunda kâr transferleri 2,3 milyar dolar ortalama kıymeti etrafında dalgalanan bir görünüm sergilemiştir (Grafik.1). bu vakitte kâr transferlerinin UDY akımlarına oranı %17,7’dir. Öteki bir tabirle UDY akımlarının ortalama %17,7’si kâr transferi ile merkez ülkeye dönmüştür. 2020 yılında kâr transferi hissesinin düşmesi, pandeminin yarattığı gibisi görülmemiş belirsizliğin, firmaları bekle-gör tavrına ittiğini düşündürmektedir.
Türkiye’de UDY ve kâr transferi
Muhakkak bir yıldaki kâr transferi yalnızca o yıl yapılan UDY akımlarının değil, ülkede var olan tüm yabancı yatırımcıların gerçekleştirdiği kâr transferi olması sebebiyle, münhasır yahut mega süreçlerin meydana geldiği senelerda kâr transferi / UDY hissesi dalgalanabilmektedir. Bu niçinle kâr transferinin stok yatırımların tamamı üzerinden gerçekleştiği dikkate alınarak 2011-2020 devrinde kâr transferi/UDY stoku oranının 10 yıllık ortalaması OECD ülkeleri için Grafik.2’de sıralanmıştır.
2011-2020 Kâr Transferi / UDY Stoku Ortalaması
Grafikte birinci dikkat çeken konu Lüksemburg’daki UDY süreçlerinin taşıdığı muazzam kâr transferi potansiyelidir. Özel Hedefli Aracı Şirket ağırlaşmasının bu durumda tesirli olduğu muhakkaktır. Türkiye’deki kâr transferi / UDY stoku oranı OECD ülkeleri içinde sondan 4. sıradadır. Makroekonomik şartlar, şirket içi yapılandırma faaliyetleri, kur dalgalanmaları ve risk algısı vb. çeşitli faktörlerden etkilenen kâr transferi Türkiye için nispeten düşüktür. Başka bir sözle, UDY geçtiğimiz 10 yılda ortalama 35 milyar dolar cari açık veren ekonomimiz için istikrarlı finansman rolünü ifa etmektedir.
Yabancı firmaların ticaret performansları
Direkt yatırımcılar halihazırda bir epeyce ülkede operasyonu bulunan büyük ölçekli firmalar olduğu için hem global katma bedel zincirlerine eklemlenmiş olmaları tıpkı vakitte amaç pazara yapılacak dış ticareti şahsen gerçekleştirmek üzere penetre etmeleri sebebiyle dış ticaret hacimleri yüksektir.
Türkiye’de yabancı firmalar dış ticaret ve istihdamda kıymetli rol oynuyor
2018 yılında 30 bin adetin üzerinde yabancı sermayeli firma verisinden hareketle hazırlanan hisseler Grafik.3’te sunulmaktadır. Yabancı sermayeli firmaların 2013-2017 yılları içinde Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %36,5 üzere azımsanmayacak bir kısmını gerçekleştirmiş ve hisseleri yıllar ortasında istikrarlı seyretmiştir. İhracat hisseleri ise birebir periyotta ortalama %28 etrafında istikrarlı biçimde dalgalanmıştır.
Türkiye’de Yabancı Sermayeli Firmaların Takribi Dış Ticaret Hissesi (%)
Büyük ölçekli dış ticaret süreçleri yurtarasında yerleşik bir öbür dış ticaret şirketi üzerinden gerçekleştirildiği durumlarla da karşılaşılmakta olup, bu durum yabancı sermayeli firmaların dış ticaret bilgilerini olduğundan düşük gösterebilmektedir.
OECD’ye bilgi temin eden ülkelerde yabancı firmaların 2013-2017 devrindeki ortalama ihracat ve ithalat hisselerini gösteren Grafik-4 ve Grafik-5’te, Çekya, Hollanda, Polonya üzere küçük açık ülkelerdeki yabancı şirketlerin, İngiltere de dâhil olmak üzere, dış ticaret süreçlerinde pek baskın olduğu görülmektedir.
OECD yabancı şirket ihracat hisseleri
OECD Yabancı Şirket İthalat Hisseleri
Grafikte yer alan ülkelerin tamamında yabancı şirketlerin ithalattaki tartıları, ihracattaki hisselerinden farklı oranlarda yüksektir. Türkiye’de de yabancı sermayeli şirketlerin ithalat yükleri ihracat hisselerinden fazladır. Ülkelerdeki karşılıklı ekonomik iş birliği, sermaye birikimi ve global entegrasyon ile bir ortada düşünüldüğünde, ülkemizdeki yabancı firma ticaret hisselerinin daha kıymetli rol oynadığı görülmektedir.
Bu durum içselleştirme (internalization) hedefi ile UDY tercihine işaret etmektedir. Memleketler arası firmalar öbür bir aracı distribütör yahut şube ile ihracat yapmak yerine, pazarda şahsen faaliyet yürütmeyi tercih etmekte, ülkedeki ithalatı üstlenmektedir. Ülke ekonomilerinin dış ticaret siyasetleri ve eklemlenme düzeyi de bu görünümü etkilemektedir.
Okumaya devam et...
UDY cazibeli bir kavram olduğu kadar, hakkında yapılan kıymetlendirme ve yorumlar da bir o kadar çeşitlidir. Örneğin, Türkiye’de 2000’li senelerdaki UDY artışının özelleştirme kaynaklı olduğu epey lisana getirilse de UDY kapsamlı özelleştirme çok azdır. 2005-2010 periyodunda özelleştirilen firmaların birçok yerli firmalarca satın alınmıştır.
UDY ile ilgili tenkitlerde, randıman artışı ile ihracat ve yayılma tesiri potansiyeli yüksek olan alanlardaki UDY çekilmesi gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Bu yerinde bir tespittir. Burada dikkat çeken iki konu bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Dünya’daki UDY hacmi gerçekleşmelerine paralel biçimde ülkemizde de UDY hacminin hizmetler dalının öncülüğünde arttığı, ötürüsıyla imalat sanayi UDY oranının nispeten düşük olduğu gerçeğidir. İkinci konu ise bakılırsali hissesi hizmetlerden düşük olsa da imalat endüstrinde 2020 yılı sonu prestijiyle UDY stoku 77 milyar dolar üzere azımsanmayacak bir düzeyindedir.
Verimlilikle ilişkili olmak üzere ciro endeksi, güç maliyeti ve yatırım teşviklerinin imalat sanayi alt bölümlerinde UDY hareketliliğini açıklayabildiğine ait çalışmalar mevcuttur (Payaslıoğlu ve Polat, 2014). İşgücü maliyeti, beşerî sermaye niteliği ve altyapı imkanlarının UDY’yi hareketlendirebildiğine yönelik bir fazlaca bulguya ulaşmak mümkündür (Nunnenkamp, 2002; Banga, 2003; Yapraklı, 2006). Fakat bir ülkede gerçekleştirilen UDY’nin genelde olumlu katkı yaptığı var iseyılsa da niteliksel verimlilik ölçümüne pek sık rastlanamamaktadır.
Dünya Bankası, Türkiye’deki UDY’nin verimlilik tesirlerine yönelik bir çalışma (De Rosa, 2017) yürütmüş ve memleketler arası yatırımcıların yeni kuruluş yerine büyüyen / verimli şirket paylarını satın almayı tercih ettiği tespitinde bulunmuştur. UDY’de karşılaşılan birinci örgütlenme maliyet ve risklerinden kaçınmak için yatırımcılar sıkça bu yola başvurmaktadır. Dünya genelinde de büyük çaplı süreçlerin tamamına yakını birleşme ve satın alma hüviyetindedir. Dünya Bankası çalışması, yeni kuruluş olmasa bile satın alınan firmada know-how ve teknoloji transferi kaynaklı verimlilik artışının 4 yıl ortasında belirginleşebildiğine işaret etmektedir.
Türkiye’de bir firmada yabancı sahipliğinin iki katına çıkması, verimliliği %1,1 artırmaktadır. Letonya, Litvanya ve İspanya’daki sonuçlar da benzeridir. Yabancı sahipliğinin 2 katına çıktığı alt bölümlerdeki rakip yerli firmalarda, rekabet ve iş çalma tesirleri sebebiyle örnek ülkeler de dâhil verimlilik düşmektedir.
Yabancı şirketlerin tedarikçileri ya da müşterileri pozisyonunda bulunan yerli firmalarda ise verimlilik artmaktadır. Türkiye’de bu artış, örnek ülkelerden %20 daha fazladır. Öbür bir tabirle yabancı firmaların teknoloji farkı sebebiyle tedarikçilerine sağladığı marjinal verimlilik yüksektir.
UDY akımları kâr transferi olarak geri mi çıkıyor?
Türkiye üzere cari açığı yüksek gelişmekte olan ülkelerde UDY’den beklenen istikrarlı finansman imkanı daha değerli hale gelmektedir. Kâr transferi, yabancı sermayeli şirketin iktisadi faaliyetten elde ettiği vergi daha sonrası karın merkez ülkeye transfer edilerek, ülkede yaratılan katma kıymetin bir kısmının yurtdışına transfer edilmesine ve UDY kaynaklı finansman girişinde aşınmaya sebep olduğundan olumsuz karşılanmaktadır.
Türkiye’de 2011-2020 periyodunda kâr transferleri 2,3 milyar dolar ortalama kıymeti etrafında dalgalanan bir görünüm sergilemiştir (Grafik.1). bu vakitte kâr transferlerinin UDY akımlarına oranı %17,7’dir. Öteki bir tabirle UDY akımlarının ortalama %17,7’si kâr transferi ile merkez ülkeye dönmüştür. 2020 yılında kâr transferi hissesinin düşmesi, pandeminin yarattığı gibisi görülmemiş belirsizliğin, firmaları bekle-gör tavrına ittiğini düşündürmektedir.
Türkiye’de UDY ve kâr transferi
Muhakkak bir yıldaki kâr transferi yalnızca o yıl yapılan UDY akımlarının değil, ülkede var olan tüm yabancı yatırımcıların gerçekleştirdiği kâr transferi olması sebebiyle, münhasır yahut mega süreçlerin meydana geldiği senelerda kâr transferi / UDY hissesi dalgalanabilmektedir. Bu niçinle kâr transferinin stok yatırımların tamamı üzerinden gerçekleştiği dikkate alınarak 2011-2020 devrinde kâr transferi/UDY stoku oranının 10 yıllık ortalaması OECD ülkeleri için Grafik.2’de sıralanmıştır.
2011-2020 Kâr Transferi / UDY Stoku Ortalaması
Grafikte birinci dikkat çeken konu Lüksemburg’daki UDY süreçlerinin taşıdığı muazzam kâr transferi potansiyelidir. Özel Hedefli Aracı Şirket ağırlaşmasının bu durumda tesirli olduğu muhakkaktır. Türkiye’deki kâr transferi / UDY stoku oranı OECD ülkeleri içinde sondan 4. sıradadır. Makroekonomik şartlar, şirket içi yapılandırma faaliyetleri, kur dalgalanmaları ve risk algısı vb. çeşitli faktörlerden etkilenen kâr transferi Türkiye için nispeten düşüktür. Başka bir sözle, UDY geçtiğimiz 10 yılda ortalama 35 milyar dolar cari açık veren ekonomimiz için istikrarlı finansman rolünü ifa etmektedir.
Yabancı firmaların ticaret performansları
Direkt yatırımcılar halihazırda bir epeyce ülkede operasyonu bulunan büyük ölçekli firmalar olduğu için hem global katma bedel zincirlerine eklemlenmiş olmaları tıpkı vakitte amaç pazara yapılacak dış ticareti şahsen gerçekleştirmek üzere penetre etmeleri sebebiyle dış ticaret hacimleri yüksektir.
Türkiye’de yabancı firmalar dış ticaret ve istihdamda kıymetli rol oynuyor
2018 yılında 30 bin adetin üzerinde yabancı sermayeli firma verisinden hareketle hazırlanan hisseler Grafik.3’te sunulmaktadır. Yabancı sermayeli firmaların 2013-2017 yılları içinde Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %36,5 üzere azımsanmayacak bir kısmını gerçekleştirmiş ve hisseleri yıllar ortasında istikrarlı seyretmiştir. İhracat hisseleri ise birebir periyotta ortalama %28 etrafında istikrarlı biçimde dalgalanmıştır.
Türkiye’de Yabancı Sermayeli Firmaların Takribi Dış Ticaret Hissesi (%)
Büyük ölçekli dış ticaret süreçleri yurtarasında yerleşik bir öbür dış ticaret şirketi üzerinden gerçekleştirildiği durumlarla da karşılaşılmakta olup, bu durum yabancı sermayeli firmaların dış ticaret bilgilerini olduğundan düşük gösterebilmektedir.
OECD’ye bilgi temin eden ülkelerde yabancı firmaların 2013-2017 devrindeki ortalama ihracat ve ithalat hisselerini gösteren Grafik-4 ve Grafik-5’te, Çekya, Hollanda, Polonya üzere küçük açık ülkelerdeki yabancı şirketlerin, İngiltere de dâhil olmak üzere, dış ticaret süreçlerinde pek baskın olduğu görülmektedir.
OECD yabancı şirket ihracat hisseleri
OECD Yabancı Şirket İthalat Hisseleri
Grafikte yer alan ülkelerin tamamında yabancı şirketlerin ithalattaki tartıları, ihracattaki hisselerinden farklı oranlarda yüksektir. Türkiye’de de yabancı sermayeli şirketlerin ithalat yükleri ihracat hisselerinden fazladır. Ülkelerdeki karşılıklı ekonomik iş birliği, sermaye birikimi ve global entegrasyon ile bir ortada düşünüldüğünde, ülkemizdeki yabancı firma ticaret hisselerinin daha kıymetli rol oynadığı görülmektedir.
Bu durum içselleştirme (internalization) hedefi ile UDY tercihine işaret etmektedir. Memleketler arası firmalar öbür bir aracı distribütör yahut şube ile ihracat yapmak yerine, pazarda şahsen faaliyet yürütmeyi tercih etmekte, ülkedeki ithalatı üstlenmektedir. Ülke ekonomilerinin dış ticaret siyasetleri ve eklemlenme düzeyi de bu görünümü etkilemektedir.
Okumaya devam et...