Anadolu coğrafyası bir ırmaklar ve sular ülkesi. Antik çağ muharrirleri ve coğrafyacılarının notlarında birfazlaca ırmağın anılıyor oluşu, suyun coğrafya ve beşerle olan hikayesinin uzun geçmişine işaret ediyor. Tek ilahlı inançların öncesinde Anadolu ırmaklarının birçoğu beraberinde bir ilah ismiyle anılıyordu. Antalya’daki ünlü Perge antik kentinin ırmak yaradanı Kestros, bununla birlikte kentin bitişiğinden geçen Aksu Irmağı’na ismini veriyordu. Aspendos’un kıyısından geçen Köprüçay’ın antik çağdaki ismi Eurymedon’du ve birebir ismi taşıyan bir ilaha adanan bir tapım merkezi, ırmağın ana kaynağının doğduğu Isparta’nın Aksu ilçesinde bulunuyordu. Artemis ve Apollon kültünün yaygın olduğu periyotlarda her iki ilah ve tanrıçanın annesi olan Ana tanrıça Leto, bugün Antalya ve Muğla vilayetlerinin hududunu oluşturan Eşen Çayı’nın kıyısında doğurmuştu çocuklarını. Eşen Çayı’nın Akdeniz’le buluştuğu bölgede yer alan bir tıp kült merkezi olan Letoon antik kentinin kalıntıları, suyun, coğrafyayı, kültürü ve inancı belirlediği vakit içinderdan bugüne uzanan hikayeyi anlatır durur…
TANRISAL BİR VARLIKTAN PLASTİK DAMACANALARA SUYUN HİKAYESİ
Su, tüm yeryüzünde olduğu üzere Anadolu coğrafyasında da hayatın vazgeçilmezi. Başlatan ve sonlandıran, övgüler düzülen ve övünce niye olan. Suyuna gidildiğinde beşerle dertleşen, lisanı anlaşılmadığında ise sıkıntılara niye olan bir varlık. Lakin geçmiş kültürlerde tanrısal özellikler atfedilen suyun bugün plastik damacana ya da şişelere hapsedilerek insan hayatındaki yerini bu türlü sürdürüyor oluşu, son 40 yılın ürettiği ve sürat çağının lisanıyla şekillenen bir kültür de yarattı. Binlerce su gözesinin, irili ufaklı onlarca gölün yanında Dicle’nin, Fırat’ın, Sakarya’nın, Köprüçay’ın, Menderes’in, Kızılırmak’ın, Yeşilırmak’ın, Munzur’un, Çoruh’un; Anadolu’yu bir uçtan bir uca kılcal damarlar üzere sarıp sarmalayan, hayat, rahmet ve kültür taşıyan, inançları ve umutları besleyen ırmakların ortak belleğe bıraktığı izler artık antropolojik birer arşiv bilgisi niteliğine dönüşüyor. Bir vakit içinder ırmağın bir modülü olan insan, artık onun yabancısına dönüşüyor. Su ile kurduğumuz ilgi giderek damacana meblağlarının artışıyla ya da meskene gelen su faturalarının durmaksızın değişip duran sayılarıyla ilgili.
İNSAN VE SUYUN BİNLERCE YILLIK BAĞI 40 YILDA NASIL KOPARILDI
Suyun hayatımızdaki yerinin son 40-50 yıldaki esaslı dönüşümü, aslında bir bakıma insanın giderek yaşadığı coğrafyadan ve bağlamından koparılarak yalnızlaşmasını da anlatıyor. Ruh köklerini ve kültürel bağlarını beslediği akıştan koptukça, tıpkı üzerlerine kelepçeler vurularak ömür gücü çalınan ırmakların sessizliği üzere o coğrafyalardan koparılarak kentlerin dikey hayatında hapsolan beşerler da giderek suskunlaşıyor. halbuki hayatın gündelik akışının suyun doğal döngüsüyle bir ortada sürüp gittiği vakit içinderda insan ortasında yaşadığı coğrafyanın bir kesimiydi. Bu süreç bilhassa 26 su havzasına sahip olan Anadolu coğrafyasında esaslı bir kültürel miras üretti. Kelamlı kültürde mimari yapılara, destansı aşk hikayelerinden trajik yok oluşlara kadar geniş bir alanda bu kültürün izleri hala bizimle yaşıyor. Kıyıya köşeye itilse de, üzeri örtülüp unutulmaya yüz tutsa da suyun bıraktığı izler hala bu kadim hikayeyi anlatıyor…
PROJE-SU, ANADOLU’NUN VARLIKLI SU KÜLTÜRÜNÜN İZLERİNİ SÜRÜYOR
Proje-Su, işte bu kültürün izlerini süren bir kitap ve belgesel çalışması. Yüklü olarak Antalya, Isparta, Muğla ve Burdur üzere vilayetlerin kapsadığı Likya ve Pisidya bölgelerini kapsayan coğrafyada geçmişten bugüne suyun kültürel izlerini takip eden binlerce kilometre yol kat edilerek ortaya çıkan projenin 440 sayfalık kitabının ön baskısı ABD’de yayımlandı. Bilim, sanat ve edebiyatın lisanıyla suyun binlerce yıllık kültürel akışının ele alındığı Proje-Su, Florida’da yaşayan sanatçı Margaret Ross Tolbert’in öncülüğünde gerçekleşen ve uzun vakte yayılarak ortaya çıkan bir çalışma. Kimi kısımlarının metin müellifliğini, kimi bölgelerde ise rehberliğini üstlendiğim Proje-Su kitabı, yaklaşık 10 yıl evvel birinci adımlarının atıldığı, ortadan geçen müddet ortasında epey dönüşümler yaşayan suyun bugünkü serüvenini bir daha sanatın ve edebiyatın lisanıyla aktaran disiplinler ortası bir çalışma oldu.
MARGARET R. TOLBERT’LE PROJE-SU’YU KONUŞTUK
Mayıs 2014’te yitirdiğimiz sualtı fotoğrafçısı ve tabiat rehberi dostumuz Gökhan Türe’nin anısının da yaşatıldığı Proje-Su kitabını ve çalışmanın detaylarını, projenin yaratıcısı Margaret R. Tolbert’le konuştuk. Daha evvel su kaynakları istikametinden çok güçlü olan fakat insan kaynaklı biroldukça sorunun da yaşandığı Florida ve etrafını kapsayan Akiferius (Aquıferious) isimli bir çalışmaya da imza atan Tolbert, suların yeryüzünün ruhu olduğunu söylüyor. Proje-Su, Tolbert’in yaptığı fotoğrafların satışlarından elde ettiği gelirle finanse edilirken, farklı ülkelerde yaşayan sanatçı, muharrir ve akademisyenler içindeki dayanışmanın insanlığın ortak doğal ve kültürel mirasına yönelik olumlu sonuçlar üretebileceğinin somut bir göstergesine dönüştü.
LİKYA COĞRAFYASINDA SU KÜLTÜRÜNÜN GÖZ KAMAŞTIRICI ZENGİNLİĞİ
Yusuf Yavuz: Proje-Su, Türkiye’de Likya ve kısmen de Pisidya coğrafyasında su külçeşidinin izini sürüyor. Tanrıça Leto’nun, suların koruyucusu olan ilahların, efsanelerin ve dünden bugüne suya yazılmış hikayelere odaklanıyor. Bu proje nasıl ortaya çıktı, niye bu bölgeleri seçtiniz çalışma alanı olarak?
Margaret Ross Tolbert: Seyahatlerim boyunca Türkiye’nin varlıklı su külçeşidini ve suya gösterilen hürmetin her yerde olduğunu fark etmiştim. Su külçeşidinin göz kamaştırıcı zenginliği ve sayısız biçimi beni epeyce etkilemişti. Lakin Gökhan Tipe beni Likya topraklarının epey özel insan kültürü ve jeoloji bileşkesine sahip olduğu konusunda ikna etti. Yeraltı sularının ve pınarların anavatanındaki bu karst krallığı ve onun kültürel katmanları, Türkiye’nin her köşesinde yankılandı. Eski uygarlıklarda akiferlerin (yeraltı su rezervleri) ehemmiyeti büyüktü. Bugünkü inançlarımızı, idare ve toplumsal yapılarımızı ortaya çıkaran bir tesire sahipti. Bütün bunlar giderek suyun yerini aldı.
‘CANLI BİR İNANÇ VE FARKINDALIKLA KARŞILAŞTIK’
Yusuf Yavuz: Kitap, fotoğraf ve belgeseli içeren bir çalışma bu. Proje seyahatleri ve çalışmaları sırasında sizi en epey etkileyen şey ne oldu? Türkiye’de, Likya ve Psidya bölgelerinde su ile iç içe yaşanan ömürler ve su külçeşidinin izleri hakkında neler gördünüz?
Margaret Ross Tolbert: Şaşırtan bir biçimde, hayal ettiğimin de ötesindeki su kültürü ve temasları geçmişten bu güne kadar devam ediyor ve bu bölgedeki tüm insanların günlük aktifliklerine dokunuyor. Canlı bir inanç ve farkındalık bu. Bu, benim hayal ettiğim bir şey değildi. Suyla ilgili günümüzde artık devam etmeyen, tuhaf ve eski gelenekleri ortaya çıkaracağımızı düşünmüştüm.
‘ABD’DE GEÇMİŞTEKİ SUYA BAĞLI VARLIĞIMIZIN İZLERİ SİLİNDİ’
Yusuf Yavuz: Proje-Su kitabının ön baskısını inceledim. çok kapsamlı bir çalışma olmuş. Sanatın, kalıcı ve tesirli lisanıyla hem binlerce yılın birikimi olan varlıklı bir su külçeşidini, tıpkı vakitte bugünün meseleleri aktarılıyor. Kitabın bundan daha sonraki seyahati nasıl olacak. Türkiye ve Amerika’daki yayını konusunda nasıl bir yol izlemeyi düşünüyorsunuz?
Margaret Ross Tolbert: Hepimizin suyu doğal ortamlarında düşünmesini istiyorum. Öncelikle en değerli seyahatin akiferin yolunu izlemek olduğunu düşünmek. ABD için, geçmişteki suya bağımlı varlığımızın izleri artık silindi. Bu fazlaca canlı ve heyecan verici bir su kültürü oluşturmuştu. Artık Türkiye için de emsal süreçler yaşanıyor ve bunun anlaşılmasını istiyorum. Yüzey ve yeraltı sularıyla ilgili kontakların kurulmasını istiyorum. Burada, Florida’da dünyanın en büyük akiferlerine sahibiz fakat bunun insan hayatında epey değerli olan kültürel bağları hakkında epeyce az şey biliyoruz. Kendi kaynaklarımızı, akifer ve suyollarımızı keşfederken, sahip olduğumuz mükemmel su külçeşidini paylaşabilmeliyiz. Coğrafik yahut jeopolitik farklılıklarımızdan hayli daha kıymetli olan bu ilişkiyi muhafazamız gerekiyor.
‘İNSANLIĞIN ORTAK KÜLTÜRÜNÜ ÖNE ÇIKARAN BİR ÇALIŞMA OLMALI’
Yusuf Yavuz: Projenin sanatsal ve edebi içeriğinin yanında eğitici bir yanı da var. Bu bahiste üniversiteler ya da ilgili kurumlarla işbirliği yapmayı düşünüyor musunuz? Bu tarafta hiç teklif aldınız mı?
Margaret Ross Tolbert: Proje-Su, günümüz dünyasının zenginliklerini anlamada kıymetli bir yaklaşım olan sanat, bilim ve kültürel metinlerin bir karışımını içeriyor. ABD’de birkaç üniversite ile bu bildirisi söz etmenin ve diğerlerini davet etmenin yolları hakkında konuşuyorum. hem de, bir Türk üniversitesi ile birebir hedefe yönelik çalışmalar yapan kümelerle ilişkimizin olması da fazlaca değerli. Bu, ortak maksatlar doğrultusunda dünyanın ve insanlığın ortak külçeşidini öne çıkaran bir çalışma olmalı.
KANADALI SANATÇI BRENNA MACCRİMMON TÜRKÜYLE DAYANAK VERDİ
Yusuf Yavuz: Çalışmanın kısa tanıtım görüntüsünde dikkat alımlı bir halk müziği da yer alıyor. Kanadalı bir sanatçı olan Brenna Mccrimmon’un seslendirdiği ve çok da hoş yorumlanmış, ortasından su geçen halk türkülerinden biri… Bu tercih nasıl oldu, özetlemek gerekirse anlatır mısınız?
Margaret Ross Tolbert: Yusuf, bu sanatçıyı daha fazlaca Romen, Bulgar ve Trakya dansları öğrenirken bana bir etnik dans öğretmeni önermişti! Brenna Macrimmon’u İstanbul’da (Beyoğlu’nda) ve ‘Köprüyü Geçmek’ sinemasında görmüş olmama karşın, proje hakkında onunla konuşacağımı bilmiyordum. Steve Kotansky bana bağlantı ayrıntılarını verdi. Brenna, yağmur ve suyla ilgili bu şarkıyı önerdi; kendisi ukulele çaldığı için ve telif hakkı meseleleri olan bir kaydın modülü olmadığı için kullanmamıza müsaade verebilirdi. Hayalim seninle ve Brenna’yla Türkiye’deki bölgeleri turlamak ve suyla ilgili müzikler toplamak olurdu.
‘ENGEBELİ TOPRAKTA ÇOK MACERALI BİR ÇALIŞMA OLDU’
Yusuf Yavuz: Proje-Su için fazlaca farklı disiplinlerden uzmanlar, akademisyenler ya da sanatkarlarla çalıştınız. Ayrıyeten Türkiye’de sualtı sporları ve genel olarak tabiat sporları konusunda çalışan lakin 2014 yılında genç yaşta kaybettiğimiz Gökhan Türe’nin de bu hususta gayretleri olduğunu biliyoruz. Bize biraz projeye katkı veren insanlardan ve çalışmaların nasıl yürütüldüğünden bahseder misiniz?
Margaret Ross Tolbert: Evet, size bu olağanüstü insanlardan kimilerini anlatayım: Gökhan Tipe, Yusuf Yavuz, Can Denizman, Aidan Koch, Naziha Mestaoui, Neriman Polat, Sidney Wade, Yeşim Ağaoğlu, Mel Kenne, Jarod Ryhal. Bu insanların her biri Türkiye’ye gelmeli, pınarların ve akiferlerin sularını takip etmeli, bunu bilim ve sanat yoluyla yaptıkları işe dâhil etmeliydi. Engebeli topraklarda hayli maceralı bir proje çalışması oldu. Her iştirakçinin sularla temas etmesi gerekiyordu. Gökhan Cinse ve sizin, Likya’daki su kaynaklarına ve seslerine aşina olmanızın yanı sıra karst uzmanı olan Hidrojeolog Dr. Can Denizman’ı da aldık seyahatlerimize.
ILLÜSTRATÖR AIDAN KOCH, ANA TANRIÇA LETO’NUN KISSASINI ÇİZDİ
Bilhassa tabiata düşkün ünlü bir sanatçı ve illüstratör olan Aidan Koch, Florida’daki birfazlaca doğal kaynağı ziyaret etmiş biri olarak Türkiye’ye gelmek için sabırsızlanıyordu. Proje-Su için yaptığım üç Likya seyahatimde bana katıldı. Aidan’ın Türkiye’de akrabaları var ve bu bölgeleri sevdiğini aslına bakarsanız biliyordum. Yapıtında Leto’nun kıssasını anlattı. Paris’ten Naziha Mestaoui, çalışmalarıyla tabiatın önde gelen sözcüsüydü. Proje için Türkiye’de bize katılmaya can atıyordu. İstanbul, Gümüşlük ve Bodrum’dan tanınmış bir sanatçı olan Neriman Polat, iki sefer bana katılmak ve akiferleri takip etmek için geldi. Su taşımak için kullanılan insan yapılarının özel ilgi gördüğünü hissetti.
SIDNEY WADE’DEN YANARTAŞ’A ADANMIŞ ŞİİR
Sidney Wade, yapıtları Türkçe ve İngilizce olarak yayımlanmış tanınmış bir Amerikan şairidir. Türkiye’de akademisyen olarak seyahat ederken yazdığı Yanartaş (Kemer-Çıralı) hakkında bir şiir armağan etti. Hürmet duyulan bir şair olan Yeşim Ağaoğlu da Likya’ya sık sık seyahatler yapmış ve su hakkında atasözleri, müzikler toplamak için projeden ilham aldı.
‘SU, SAFLIK VE AHLAK: TÜRKİYE’DE PAKLIK KÜLTÜRÜ’
Chicago’daki IDEO (Communication Design Lead)’in grafik dizayncısı Jarrod Ryhal, kitaplar ve sinemalar için tasarım çalışmaları yaparak 12 yıl benimle çalıştı ve Proje-Su’yun odak noktası olan her yeri araştırmak için iki kere Likya’ya geldi. Kitap için yaptığı tasarım çalışması, Likya coğrafyasına, yerüstünde ve yeraltında akan sulara bir övgü niteliğinde, ustalıkla hazırlanmış ve karmaşık bir evraktır. İsveçli heykeltıraş ve ressam Anna Lowdin de bizimle birlikte seyahat etmek ve çalışmaları için ilham almak için Likya’ya iki seyahat yaptı. Türkiye’de yaşayan tercüman ve şair Mel Kenne, Likya’yı dolaşarak Leto’yu ve kültünün tarihini anlatan bir makale (Leto’nun Toprakları ve Suları) yazdı. Türkiye’de yaşayan antropolog ve mimar Dr. Emine İncirioğlu, Pak Adam (Su, saflık ve ahlak, Türkiye’de paklık kültürü) başlıklı yazısıyla yıllardır aklımdaki soruları yanıtladı. Ayrıyeten ABD’deki çağdaş sanat küratörü Dr. Jan Schall, çalışmalarım hakkında yazdı.
Yusuf Yavuz
TANRISAL BİR VARLIKTAN PLASTİK DAMACANALARA SUYUN HİKAYESİ
Su, tüm yeryüzünde olduğu üzere Anadolu coğrafyasında da hayatın vazgeçilmezi. Başlatan ve sonlandıran, övgüler düzülen ve övünce niye olan. Suyuna gidildiğinde beşerle dertleşen, lisanı anlaşılmadığında ise sıkıntılara niye olan bir varlık. Lakin geçmiş kültürlerde tanrısal özellikler atfedilen suyun bugün plastik damacana ya da şişelere hapsedilerek insan hayatındaki yerini bu türlü sürdürüyor oluşu, son 40 yılın ürettiği ve sürat çağının lisanıyla şekillenen bir kültür de yarattı. Binlerce su gözesinin, irili ufaklı onlarca gölün yanında Dicle’nin, Fırat’ın, Sakarya’nın, Köprüçay’ın, Menderes’in, Kızılırmak’ın, Yeşilırmak’ın, Munzur’un, Çoruh’un; Anadolu’yu bir uçtan bir uca kılcal damarlar üzere sarıp sarmalayan, hayat, rahmet ve kültür taşıyan, inançları ve umutları besleyen ırmakların ortak belleğe bıraktığı izler artık antropolojik birer arşiv bilgisi niteliğine dönüşüyor. Bir vakit içinder ırmağın bir modülü olan insan, artık onun yabancısına dönüşüyor. Su ile kurduğumuz ilgi giderek damacana meblağlarının artışıyla ya da meskene gelen su faturalarının durmaksızın değişip duran sayılarıyla ilgili.
İNSAN VE SUYUN BİNLERCE YILLIK BAĞI 40 YILDA NASIL KOPARILDI
Suyun hayatımızdaki yerinin son 40-50 yıldaki esaslı dönüşümü, aslında bir bakıma insanın giderek yaşadığı coğrafyadan ve bağlamından koparılarak yalnızlaşmasını da anlatıyor. Ruh köklerini ve kültürel bağlarını beslediği akıştan koptukça, tıpkı üzerlerine kelepçeler vurularak ömür gücü çalınan ırmakların sessizliği üzere o coğrafyalardan koparılarak kentlerin dikey hayatında hapsolan beşerler da giderek suskunlaşıyor. halbuki hayatın gündelik akışının suyun doğal döngüsüyle bir ortada sürüp gittiği vakit içinderda insan ortasında yaşadığı coğrafyanın bir kesimiydi. Bu süreç bilhassa 26 su havzasına sahip olan Anadolu coğrafyasında esaslı bir kültürel miras üretti. Kelamlı kültürde mimari yapılara, destansı aşk hikayelerinden trajik yok oluşlara kadar geniş bir alanda bu kültürün izleri hala bizimle yaşıyor. Kıyıya köşeye itilse de, üzeri örtülüp unutulmaya yüz tutsa da suyun bıraktığı izler hala bu kadim hikayeyi anlatıyor…
PROJE-SU, ANADOLU’NUN VARLIKLI SU KÜLTÜRÜNÜN İZLERİNİ SÜRÜYOR
Proje-Su, işte bu kültürün izlerini süren bir kitap ve belgesel çalışması. Yüklü olarak Antalya, Isparta, Muğla ve Burdur üzere vilayetlerin kapsadığı Likya ve Pisidya bölgelerini kapsayan coğrafyada geçmişten bugüne suyun kültürel izlerini takip eden binlerce kilometre yol kat edilerek ortaya çıkan projenin 440 sayfalık kitabının ön baskısı ABD’de yayımlandı. Bilim, sanat ve edebiyatın lisanıyla suyun binlerce yıllık kültürel akışının ele alındığı Proje-Su, Florida’da yaşayan sanatçı Margaret Ross Tolbert’in öncülüğünde gerçekleşen ve uzun vakte yayılarak ortaya çıkan bir çalışma. Kimi kısımlarının metin müellifliğini, kimi bölgelerde ise rehberliğini üstlendiğim Proje-Su kitabı, yaklaşık 10 yıl evvel birinci adımlarının atıldığı, ortadan geçen müddet ortasında epey dönüşümler yaşayan suyun bugünkü serüvenini bir daha sanatın ve edebiyatın lisanıyla aktaran disiplinler ortası bir çalışma oldu.
MARGARET R. TOLBERT’LE PROJE-SU’YU KONUŞTUK
Mayıs 2014’te yitirdiğimiz sualtı fotoğrafçısı ve tabiat rehberi dostumuz Gökhan Türe’nin anısının da yaşatıldığı Proje-Su kitabını ve çalışmanın detaylarını, projenin yaratıcısı Margaret R. Tolbert’le konuştuk. Daha evvel su kaynakları istikametinden çok güçlü olan fakat insan kaynaklı biroldukça sorunun da yaşandığı Florida ve etrafını kapsayan Akiferius (Aquıferious) isimli bir çalışmaya da imza atan Tolbert, suların yeryüzünün ruhu olduğunu söylüyor. Proje-Su, Tolbert’in yaptığı fotoğrafların satışlarından elde ettiği gelirle finanse edilirken, farklı ülkelerde yaşayan sanatçı, muharrir ve akademisyenler içindeki dayanışmanın insanlığın ortak doğal ve kültürel mirasına yönelik olumlu sonuçlar üretebileceğinin somut bir göstergesine dönüştü.
LİKYA COĞRAFYASINDA SU KÜLTÜRÜNÜN GÖZ KAMAŞTIRICI ZENGİNLİĞİ
Yusuf Yavuz: Proje-Su, Türkiye’de Likya ve kısmen de Pisidya coğrafyasında su külçeşidinin izini sürüyor. Tanrıça Leto’nun, suların koruyucusu olan ilahların, efsanelerin ve dünden bugüne suya yazılmış hikayelere odaklanıyor. Bu proje nasıl ortaya çıktı, niye bu bölgeleri seçtiniz çalışma alanı olarak?
Margaret Ross Tolbert: Seyahatlerim boyunca Türkiye’nin varlıklı su külçeşidini ve suya gösterilen hürmetin her yerde olduğunu fark etmiştim. Su külçeşidinin göz kamaştırıcı zenginliği ve sayısız biçimi beni epeyce etkilemişti. Lakin Gökhan Tipe beni Likya topraklarının epey özel insan kültürü ve jeoloji bileşkesine sahip olduğu konusunda ikna etti. Yeraltı sularının ve pınarların anavatanındaki bu karst krallığı ve onun kültürel katmanları, Türkiye’nin her köşesinde yankılandı. Eski uygarlıklarda akiferlerin (yeraltı su rezervleri) ehemmiyeti büyüktü. Bugünkü inançlarımızı, idare ve toplumsal yapılarımızı ortaya çıkaran bir tesire sahipti. Bütün bunlar giderek suyun yerini aldı.
‘CANLI BİR İNANÇ VE FARKINDALIKLA KARŞILAŞTIK’
Yusuf Yavuz: Kitap, fotoğraf ve belgeseli içeren bir çalışma bu. Proje seyahatleri ve çalışmaları sırasında sizi en epey etkileyen şey ne oldu? Türkiye’de, Likya ve Psidya bölgelerinde su ile iç içe yaşanan ömürler ve su külçeşidinin izleri hakkında neler gördünüz?
Margaret Ross Tolbert: Şaşırtan bir biçimde, hayal ettiğimin de ötesindeki su kültürü ve temasları geçmişten bu güne kadar devam ediyor ve bu bölgedeki tüm insanların günlük aktifliklerine dokunuyor. Canlı bir inanç ve farkındalık bu. Bu, benim hayal ettiğim bir şey değildi. Suyla ilgili günümüzde artık devam etmeyen, tuhaf ve eski gelenekleri ortaya çıkaracağımızı düşünmüştüm.
‘ABD’DE GEÇMİŞTEKİ SUYA BAĞLI VARLIĞIMIZIN İZLERİ SİLİNDİ’
Yusuf Yavuz: Proje-Su kitabının ön baskısını inceledim. çok kapsamlı bir çalışma olmuş. Sanatın, kalıcı ve tesirli lisanıyla hem binlerce yılın birikimi olan varlıklı bir su külçeşidini, tıpkı vakitte bugünün meseleleri aktarılıyor. Kitabın bundan daha sonraki seyahati nasıl olacak. Türkiye ve Amerika’daki yayını konusunda nasıl bir yol izlemeyi düşünüyorsunuz?
Margaret Ross Tolbert: Hepimizin suyu doğal ortamlarında düşünmesini istiyorum. Öncelikle en değerli seyahatin akiferin yolunu izlemek olduğunu düşünmek. ABD için, geçmişteki suya bağımlı varlığımızın izleri artık silindi. Bu fazlaca canlı ve heyecan verici bir su kültürü oluşturmuştu. Artık Türkiye için de emsal süreçler yaşanıyor ve bunun anlaşılmasını istiyorum. Yüzey ve yeraltı sularıyla ilgili kontakların kurulmasını istiyorum. Burada, Florida’da dünyanın en büyük akiferlerine sahibiz fakat bunun insan hayatında epey değerli olan kültürel bağları hakkında epeyce az şey biliyoruz. Kendi kaynaklarımızı, akifer ve suyollarımızı keşfederken, sahip olduğumuz mükemmel su külçeşidini paylaşabilmeliyiz. Coğrafik yahut jeopolitik farklılıklarımızdan hayli daha kıymetli olan bu ilişkiyi muhafazamız gerekiyor.
‘İNSANLIĞIN ORTAK KÜLTÜRÜNÜ ÖNE ÇIKARAN BİR ÇALIŞMA OLMALI’
Yusuf Yavuz: Projenin sanatsal ve edebi içeriğinin yanında eğitici bir yanı da var. Bu bahiste üniversiteler ya da ilgili kurumlarla işbirliği yapmayı düşünüyor musunuz? Bu tarafta hiç teklif aldınız mı?
Margaret Ross Tolbert: Proje-Su, günümüz dünyasının zenginliklerini anlamada kıymetli bir yaklaşım olan sanat, bilim ve kültürel metinlerin bir karışımını içeriyor. ABD’de birkaç üniversite ile bu bildirisi söz etmenin ve diğerlerini davet etmenin yolları hakkında konuşuyorum. hem de, bir Türk üniversitesi ile birebir hedefe yönelik çalışmalar yapan kümelerle ilişkimizin olması da fazlaca değerli. Bu, ortak maksatlar doğrultusunda dünyanın ve insanlığın ortak külçeşidini öne çıkaran bir çalışma olmalı.
KANADALI SANATÇI BRENNA MACCRİMMON TÜRKÜYLE DAYANAK VERDİ
Yusuf Yavuz: Çalışmanın kısa tanıtım görüntüsünde dikkat alımlı bir halk müziği da yer alıyor. Kanadalı bir sanatçı olan Brenna Mccrimmon’un seslendirdiği ve çok da hoş yorumlanmış, ortasından su geçen halk türkülerinden biri… Bu tercih nasıl oldu, özetlemek gerekirse anlatır mısınız?
Margaret Ross Tolbert: Yusuf, bu sanatçıyı daha fazlaca Romen, Bulgar ve Trakya dansları öğrenirken bana bir etnik dans öğretmeni önermişti! Brenna Macrimmon’u İstanbul’da (Beyoğlu’nda) ve ‘Köprüyü Geçmek’ sinemasında görmüş olmama karşın, proje hakkında onunla konuşacağımı bilmiyordum. Steve Kotansky bana bağlantı ayrıntılarını verdi. Brenna, yağmur ve suyla ilgili bu şarkıyı önerdi; kendisi ukulele çaldığı için ve telif hakkı meseleleri olan bir kaydın modülü olmadığı için kullanmamıza müsaade verebilirdi. Hayalim seninle ve Brenna’yla Türkiye’deki bölgeleri turlamak ve suyla ilgili müzikler toplamak olurdu.
‘ENGEBELİ TOPRAKTA ÇOK MACERALI BİR ÇALIŞMA OLDU’
Yusuf Yavuz: Proje-Su için fazlaca farklı disiplinlerden uzmanlar, akademisyenler ya da sanatkarlarla çalıştınız. Ayrıyeten Türkiye’de sualtı sporları ve genel olarak tabiat sporları konusunda çalışan lakin 2014 yılında genç yaşta kaybettiğimiz Gökhan Türe’nin de bu hususta gayretleri olduğunu biliyoruz. Bize biraz projeye katkı veren insanlardan ve çalışmaların nasıl yürütüldüğünden bahseder misiniz?
Margaret Ross Tolbert: Evet, size bu olağanüstü insanlardan kimilerini anlatayım: Gökhan Tipe, Yusuf Yavuz, Can Denizman, Aidan Koch, Naziha Mestaoui, Neriman Polat, Sidney Wade, Yeşim Ağaoğlu, Mel Kenne, Jarod Ryhal. Bu insanların her biri Türkiye’ye gelmeli, pınarların ve akiferlerin sularını takip etmeli, bunu bilim ve sanat yoluyla yaptıkları işe dâhil etmeliydi. Engebeli topraklarda hayli maceralı bir proje çalışması oldu. Her iştirakçinin sularla temas etmesi gerekiyordu. Gökhan Cinse ve sizin, Likya’daki su kaynaklarına ve seslerine aşina olmanızın yanı sıra karst uzmanı olan Hidrojeolog Dr. Can Denizman’ı da aldık seyahatlerimize.
ILLÜSTRATÖR AIDAN KOCH, ANA TANRIÇA LETO’NUN KISSASINI ÇİZDİ
Bilhassa tabiata düşkün ünlü bir sanatçı ve illüstratör olan Aidan Koch, Florida’daki birfazlaca doğal kaynağı ziyaret etmiş biri olarak Türkiye’ye gelmek için sabırsızlanıyordu. Proje-Su için yaptığım üç Likya seyahatimde bana katıldı. Aidan’ın Türkiye’de akrabaları var ve bu bölgeleri sevdiğini aslına bakarsanız biliyordum. Yapıtında Leto’nun kıssasını anlattı. Paris’ten Naziha Mestaoui, çalışmalarıyla tabiatın önde gelen sözcüsüydü. Proje için Türkiye’de bize katılmaya can atıyordu. İstanbul, Gümüşlük ve Bodrum’dan tanınmış bir sanatçı olan Neriman Polat, iki sefer bana katılmak ve akiferleri takip etmek için geldi. Su taşımak için kullanılan insan yapılarının özel ilgi gördüğünü hissetti.
SIDNEY WADE’DEN YANARTAŞ’A ADANMIŞ ŞİİR
Sidney Wade, yapıtları Türkçe ve İngilizce olarak yayımlanmış tanınmış bir Amerikan şairidir. Türkiye’de akademisyen olarak seyahat ederken yazdığı Yanartaş (Kemer-Çıralı) hakkında bir şiir armağan etti. Hürmet duyulan bir şair olan Yeşim Ağaoğlu da Likya’ya sık sık seyahatler yapmış ve su hakkında atasözleri, müzikler toplamak için projeden ilham aldı.
‘SU, SAFLIK VE AHLAK: TÜRKİYE’DE PAKLIK KÜLTÜRÜ’
Chicago’daki IDEO (Communication Design Lead)’in grafik dizayncısı Jarrod Ryhal, kitaplar ve sinemalar için tasarım çalışmaları yaparak 12 yıl benimle çalıştı ve Proje-Su’yun odak noktası olan her yeri araştırmak için iki kere Likya’ya geldi. Kitap için yaptığı tasarım çalışması, Likya coğrafyasına, yerüstünde ve yeraltında akan sulara bir övgü niteliğinde, ustalıkla hazırlanmış ve karmaşık bir evraktır. İsveçli heykeltıraş ve ressam Anna Lowdin de bizimle birlikte seyahat etmek ve çalışmaları için ilham almak için Likya’ya iki seyahat yaptı. Türkiye’de yaşayan tercüman ve şair Mel Kenne, Likya’yı dolaşarak Leto’yu ve kültünün tarihini anlatan bir makale (Leto’nun Toprakları ve Suları) yazdı. Türkiye’de yaşayan antropolog ve mimar Dr. Emine İncirioğlu, Pak Adam (Su, saflık ve ahlak, Türkiye’de paklık kültürü) başlıklı yazısıyla yıllardır aklımdaki soruları yanıtladı. Ayrıyeten ABD’deki çağdaş sanat küratörü Dr. Jan Schall, çalışmalarım hakkında yazdı.
Yusuf Yavuz