Nurzen Amuran – Perşembe günü TCMB Para Siyasetleri Kurulu’nun aldığı kararla siyaset faizinin yüzde 16’dan 15’e düşürülmesi hepimizde telaşlara yol açtı. TL’nin Amerikan doları karşısında süratle kıymet kaybetmesi, öngörülemeyen bir geleceğin Türk iktisadını beklediğini göstermekte. Ekonomik krizlerle iç siyasette tansiyon yükselirken, erken seçim talepleri de giderek arttı. Yalnızca iktisat de değil yargıda siyasette eğitimde sıhhatte gelinen süreç muhalefet partilerini daha da bütünleştirdi. İktidar kanadından yükselen farklı sesler de siyasetin acil kararlar almasının işaretlerini veriyor. Para Siyasetleri Kurulu’nun talimatla aldığı karar kararı gelişmeler, parlamenter sisteme ne kadar muhtaçlık duyulduğunun somut bir göstergesi oldu. Dış siyasetimizde da tıpkı telaşlar var. Ortadoğu’daki gelişmeler, Akdeniz’de gelinen süreç, bölgesel meseleler, ülkenin geleceği açısından “geleneksel dış politikamıza” dönmenin gereğini ortaya koyuyor. Zira dış siyaset devlete ilişkin bir sorumluluk taşır. Ancak ne yazık ki Cumhurbaşkanlığı sistemi dış siyaset kurallarını da değiştirdi. Klâsik prensiplerimizin yerine ortama bakılırsa değişen günübirlik kararları ön plana çıkardı. İdeoloji öne çıktı, çıkar çatışmaları ideolojiye uygun biçimlendirilmeye çalışıldı. Bu hafta, dış siyasette benimsenmesi gereken prensipleri ve bölgesel gelişmeleri gündeme getireceğiz.
Konuğumuz DÜZGÜN Parti Aydın Milletvekili Emekli Büyükelçi Sayın Aydın Sezgin.
Sayın Sezgin, Dışişleri Bakanlığı günlük siyasetin ve iç siyaset istikrarlarının odak noktasını oluşturmamalı. Dışişleri devletlerin yükünü belirler ve geleceğinin garantisini sağlar. Bu niçinle farklı bir dokunulmazlığı vardır, olmalıdır. Bu çerçevede dış siyasetin şayet olmazsa olmaz etik prensipleri nelerdir? Bu etik prensiplerin sürdürülmesi dış siyasetin günlük iç siyasetin aracı haline getirilmesinin engellenmesiyle mümkün müdür?
Aydın Sezgin – Dokunulmazlık demeyelim de hassasiyetle yaklaşılması gereken bir alandır dış siyaset. Türkiye’nin dış siyaseti kalmamıştır, bunu daima vurguluyorum. Bu niçinle ben Türkiye’nin dış alemle alakaları yahut memleketler arası bağlantıları tabirlerini kullanıyorum. Dış siyaset, yapılandırılmış vizyonu, amaçları olan, akla dayanması gereken, farklı ögeleri bulunan, birbirine eklenmiş bir bütündür. Bizde maalesef bu biçimde bir şey kalmadı. Milletlerarası bağlantılar anlayışımız Cumhuriyet geleneklerinden uzaklaştıkça, temel kıymetlerden uzaklaştıkça, ulusal güvenliğimize ve ulusal çıkarlarımıza yönelik riskler de katlanarak artmıştır.
Amuran – Pekala size bakılırsa nedir bu temel kıymetlerimiz?
Sezgin – senelerdan beri söylemiş olduğim üzere her adımımız ulusal çıkar yeri üzerinde atılırdı. Biz geçmişte milletlerarası bağlantılarda sorun yaratan değil, meseleleri çözen bir ülke konumundaydık. Dış siyasetimizde ittifaklar, işbirliği modelleri kurar, başka ülkelerle ulusal çıkarlarımızı gözeterek fakat onlara da hürmet göstererek, uygun geçinirdik. Hem bölgesel birebir vakitte global çapta kurduğumuz ittifaklar yardımıyla, Türkiye’ye karşı teşkil edilebilecek beraberlikleri önleyebilirdik. Dış siyasetteki risk ve tehditleri bu biçimdelikle daha oluşmadan engellerdik. Bu özelliğimizle bununla birlikte devletler sisteminin de saygın ve prestijli bir üyesiydik. Bugün Ortadoğu başta olmak üzere yakın etrafımızdaki ve dünyadaki prestijimizi, lüks uçaklarla, milletlerarası tertiplere giderken, uçaklarla taşıdığımız otomobil filolarımızla, devlet liderlerini ağırladığımız Saray’daki altın varaklı koltuklarla değil, uygar dünyanın bir modülü olarak edindik. Ülkemizin dış siyaseti, Atatürk’ten bu yana, hiç bir vakit şu yahut bu ideolojinin yahut rastgele bir mezhebin liderliğine soyunma teziyle değil, çağdaş bir ülke olarak dış alakaları yürütmeyi amaçlamıştır. Türkiye, evvelce kritik sıkıntılarda bölgesinde yaşanan problemleri yatıştırmaya yönelik adımlar atar, tarafları tarafsızlığına ikna ederek söylemiş olduklerinin prestijini temin ederdi. Birfazlaca bahiste bu misyonu en güzel biçimde yerine getirdik. Örneğin İran-Irak Savaşı’nda iki tarafla da ticaretimiz gelişirken Türkiye, Bağdat’ta İran’ı, Tahran’da ise Irak’ı temsil ediyordu. Temsil etmenin ötesinde, bu ülkelerin birbirleri nezdindeki büyükelçilik binalarının sorumluluğu, Bağdat ve Tahran’daki büyükelçiliklerimize emanet edilmişti.
Türkiye, Cumhuriyet tarihi boyunca öteki ülkelerle hem ekonomik ve kültürel bağlarını geliştirmiş, birebir vakitte bu yakınlıkları, müspet gündem yaratan bir siyasi iş birliğine dönüştürmüştür. Burada temel olan prensip, Türkiye’nin menfaatleri ve ölçülülük olmuştur. Ölçülülük, tüm dinlerde ve ideolojilerde öne çıkan temel kavramlardan biridir. halbuki son devirde memleketler arası ilgilerimizde ideoloji, hayaller ve fevrilik niçiniyle epeyce büyük prestij kaybettik, pozisyon yitirdik. Bütün dünya bir anda Türkiye düşmanı kesilmedi. Bizim yanılgılarımız bunu yarattı. ötürüsıyla evet, iç siyasette birtakım avantajlar elde etmek emeliyle, dış siyasette yanlış, gerçeklerden uzak ve ayakları yere basmayan adımlar atılmıştır, hala atılmaktadır. Suriye iç savaşına bu kadar müdahil olunması, Libya’da ulusal çıkarlarımızı aşındıran işbirliklerine ve angajmanlara girilmesi, Doğu Akdeniz’de ihmal ve yanlış ataklarla mevzi kaybedilmesi ve yalnızlaşmamız, Balkanlar’da birtakım dost ülkeleri ürküten yanlışlarımız, genel manada dik durmayı beceremeden diklenme ve daha sonradan çıkarlarımızı kendi kendimize zedeleme alışkanlığımız, daima iç siyasi saiklerin, ulusal çıkar haricindeki menfaatlerin memleketler arası münasebetlerimizdeki yansımalarının kararıdur.
Amuran – Bu çizdiğiniz genel çerçeve ortasında Dışişleri Bakanlığı’nın ve TBMM’nin pozisyonu nedir?
Sezgin – Dışişleri Bakanlığı, karar alma sürecinden dışlanmış durumdadır. Memleketler arası münasebetlerimizde yaşanan gelişmelerle ilgili olarak iktidar temsilcileri TBMM Genel Kurul’unu yahut Dışişleri Komisyonu’nu bilgilendirmeye yönelik adımları atmamaktadır. Kamuoyu, Suriye başta olmak üzere Doğu Akdeniz, Libya, Irak ve Afganistan’da yaşanan gelişmelerle ilgili olarak bilgilendirilmemektedir. Demokrasiye ve millete olan hürmetin gereği olarak kamuoyu ve TBMM, ulusal güvenliğimizi ve ulusal çıkarlarımızı bu kadar ilgilendiren sorunlarda bilgilendirilmeli, dış siyaset daha saydam ve hesap verebilir biçimde yönetilmelidir.
Amuran – Siz siyaset öncesi Dışişlerinde meslek yapmış bir diplomatsınız. Bir diplomatın şayet olmazsa olmaz denilen birinci uygulaması gerekilk öncelikli kuralları neler olmalıdır?
Sezgin – Uzun bir tarihin taşıyıcısı olan Dışişleri Bakanlığı, Osmanlı Devleti’nin deneyimlerinden ders çıkartan ve Cumhuriyet periyodundaki tecrübelerle şekillenen bir diplomasi geleneğine sahiptir. Kendi tarihî süreci ortasında kazanmış olduğu tecrübe ve birikim yardımıyla Dışişleri Bakanlığı, dünya çapında hürmet duyulan kuvvetli bir diplomasi ekolünü temsil etmektedir ve bürokrasi sistemimizin yüz akı kurumlar içindeki yerini almıştır. Dünyanın önde gelen ülkelerinde ve diplomasi tarihi boyunca karşılaşılan öteki başarılı örneklerde olduğu üzere ülkemizde de diplomasi mesleği uzmanlık gerektiren bir meslektir ve “usta-çırak ilişkisi” son derece büyük değer taşımaktadır. Diplomatlarımızın ustalıkları rastgele bir aileye ya da toplumsal statü kümesine mensup olmaktan değil, Dışişleri Bakanlığı’nın kurumsal yapısı ve süreçleri ortasında usta-çırak ilgisiyle yetişmiş olmalarından ileri gelmektedir. Ayrıyeten diplomasi mesleğinin, bilhassa müzakere teknikleri başta olmak üzere sanatsal bir boyutu da bulunmaktadır ve bu boyutun zenginleşerek güçlenmesi için önemli bir deneyime gereksinim duyulmaktadır.
Bu özellikleri doğrultusunda öbür saygıdeğer memuriyetlerden başka mütalaa edildiği için, diplomasi geleneği olan ülkelerde Dışişleri Bakanlığı memuriyeti, özel bir eğitim ve meslek sürecine bağlanmıştır. Bakanlık çalışanı için özel bir okul niteliği de taşıyan bu süreç, kuvvetli bir diplomasi geleneği ve başarılı bir dış siyaset için gereken önkoşullar içindedır. Hala Bakanlık’ta düzgün yetişmiş, kurum külçeşidini özümsemiş, cumhuriyetin geleneklerine bağlı, dış siyaset ve diplomasinin manasını bilen kayda paha sayıda özverili arkadaş mevcuttur. Bu arkadaşların Türkiye’nin olağanlaşma sürecinde kurumu ve kurallarını onaracaklarından ve Türkiye’ye en aktif biçimde hizmet eden Dışişleri Bakanlığı yapısına bir daha dönülebileceğinden eminim.
Amuran – Dışişlerinde istisna olan dışardan Büyükelçi atamalarının Türk dış siyasetine getireceği riskler neler olabilir? Bilhassa bugün iç siyasette uzmanlaşmış eski siyasetçilerin atanması ne üzere riskler taşımaktadır?
Sezgin – Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemine geçiş sürecinde Dışişleri Bakanlığı’nın yapı ve işleyişine ait biroldukca düzenleme ve uygulama, aslında Türkiye’nin ulusal gücünün kesimi olan bu geleneğe darbe niteliğindedir. Dünyanın yakın tarihi de göstermektedir ki, siyasi rejimlerde yaşanan otoriterleşme süreçleri, ekseriyetle esaslı kurumların içinin boşaltılması kararınu doğurmaktadır. Devlet geleneğimizin hafızası olma özelliğini de taşıyan Dışişleri Bakanlığı’nın teşkilat yapısında ve işleyişinde yapılan değişiklikler, meslek haricinden büyükelçi atamalarındaki artış ve keyfilik maalesef bu biçimde bir yıkma ve yok etme anlayışını yansıtmaktadır. Dışarıdan atamalar biroldukça ülkede vardır, lakin bunlar ölçülü üslupta yapılır. Bizde ise yakınlara ulufe dağıtmak formunda gerçekleştiriliyor. Bu hem diplomasimizi birebir vakitte bu biçimde atanan şahısların vazife alanlarıyla ilgilerimizi olumsuz biçimde etkiliyor.
Amuran – Biraz evvel kimi açıklamalar yaptınız ancak bir dahalemekte fayda var, sorunun ehemmiyeti açısından. Bu çerçeve de yeni sistemle birlikte milletlerarası münasebetler nasıl yürütülüyor?
Sezgin – Milletlerarası bağlarımız de maalesef iç siyasette olduğu üzere tek bir kişinin tahakkümü altında, denetimden ve kontrolden uzak, yanlışa açık bir biçimde yürütülmektedir. Ulusal çıkarlarımızı gözetmeyen, ideolojik temelli tepkisel bir görüntü ortaya çıkmıştır. Ayrıyeten şahsi münasebetlerin hakimiyeti altındaki bu memleketler arası bağlantılar anlayışının hesap verebilirliği de kalmamıştır. Sayın Dışişleri Bakanı, bütçe görüşmelerinde Bakanlığa adalet getirdiğinden bahsetmiştir. O kurumda son senelera kadar adalet ve adaletin sütunu liyakat hiç eksik olmamıştır. Son periyotta ise Dışişleri Bakanlığı karar alma sürecinden dışlanmış, Bakanlıkta parti müfettişleri bulunmaya başlamış, koridorlara galiz sözler, bağırış çağırışlar hâkim hale gelmiş, liyakat sistemi gitgide kaybolmuş, istifalar artmıştır. Hâkim Bağış’ın Büyükelçi tayin edildiği bir kurum nasıl adil olmaktan kelam edebilir? Kamuoyunun gözlerinden uzakta yürütülen ikili alakalar, kurumsal dış siyaset sistemlerimizi etkisiz hale getirdiği üzere, yarattığı sonuçları itibariyle de memleketler arası prestijimizi aşındırmıştır. Diplomatik ve demokratik teamüllere ters uygulamalar, genel-geçer kural haline gelmiştir. “Diplomatsız diplomasi,” bu kararı verir.
Amuran – Şimdide Bölgesel bağlarımıza ve meselelere dönelim. Dışişlerinde bulunduğunuz periyotta Moskova Büyükelçisi olarak bakılırsav yaptınız. Rusya’yı yakından tanıyan bir diplomatsınız. Türkiye’nin değişen istikrarlar çerçevesinde pozisyonu ne olmalıdır? ABD ile krizler evresinde Rusya ile yakınlaşma sağlanması, ABD ile yakınlaşma müddetinde Rusya’ya aralık konulmaya çalışılması bir istikrar siyasetinin işaretleri midir, yoksa duruma nazaran alınan stratejik yanı bulunmayan günübirlik yaklaşımlar mıdır?
Sezgin – bir müddetden beri iktidar, bir gücü başkasına karşı koz olarak kullanmak formunda, Türkiye üzere temel siyasi istikametini en az yüz yıl evvel belirlemiş büyük bir ülkeye yakışmayan hareketler içine girmektedir. Bakın, unutmayın, ABD ile Rusya, yaşadıkları kimi krizlerde şaşırtan biçimde uzlaşıya ve hatta işbirliğine gidebilmektedirler. Bu iki büyük ülkeyi bir al-ver siyasetinin muhatabı olarak görmek, istikrar kurmak emeliyle ikisi içinde savrulmak büyük bir stratejik yanılgıdır. ABD ile Rusya’yı birebir anda yönetim etmek, ikisi içinde bu türlü bir siyaset izlemek, sürdürülebilir değildir. Cumhuriyet’in başından beri ördüğümüz bağlantı ağı, ABD ile Rusya içindeki bu savrulmalar niçiniyle berhava edilmiştir. Gelinen noktada Türkiye, hayal ve hevesler peşinde koşarken büyük potansiyelini de harcamış, ulusal güvenliğini ve ulusal çıkarlarını tehlikeye atmıştır. Ekonomik coğrafyasını tahrip etmiştir. Alameti farikası istikrar üretmek olan bir ülkeyken, istikrarsızlık yaratan bir ülke haline gelmiştir. Yanlış yaklaşımlar, günü ve tek adam rejimini kurtarmaya yönelik fantezilerden oluşan haller, Türkiye için ağır faturalara yol açmaktadır. Türkiye, demokrasi coğrafyasıyla klasik münasebetlerini koruyarak, ittifak bağlarını devam ettirerek Dünya’nın hayli aktörlü yeni yapısına intibak edebilecek kapasitede bir ülkedir. Diplomasi ustalıkla kullanılabildiği takdirde değişen istikrarlara ahenk sağlamanıza ve en uygun pozisyonu tutturmanıza önderlik eder.
Amuran – Rusya ile alakalarda şüphesiz pürüzlü gelişmeler var. Bu etapta nelere itina göstermek durumundayız?
Sezgin – Rusya, Sovyetler Birliği devrinden bu yana vakit zaman güçlü iş birliği formülleri geliştirdiğimiz bir ülkedir. Bugün de Rusya ile istikrarlı bir bağlantı formülü geliştirmemiz ve uygun bağlar sürdürmemiz gerektiği kesinlikle. Rusya ile her alanda bağlantıları önemsiyorum. Lakin karşılıklı çıkar istikrarı kıymetli. İki tarafın da birbirine tâbi ülke haline getirilmesi yanlışsız değildir. Fakat Türkiye maalesef Suriye’de yaptığı yanılgılar niçiniyle, adeta Rusya’ya tâbi bir ülke pozisyonuna indirgenmiştir. Bugün siyasi iktidar Rusya’yı hakikat okuyamadı. Örneğin Suriye’deki kararlılığına adeta meydan okudu ve bunu değiştirebileceğimizi Suriye’den çekilmeye ikna edebileceğimizi düşündü. halbuki bu mümkün değildi. Rus tarafı bu mevzuda bize karşı dürüst davrandı ve tavrını değiştirmeyeceğini defaatle vurguladı. İktidar, Rusya’nın 2015’teki savaşa, direkt müdahale edebileceğini de ölçemedi. halbuki Rusya’nın Suriye’de Esad’ın mağlup edilmesine, Suriye’de edindiği pozisyonun aşınmasına kayıtsız kalması düşünülemezdi. Hele Ukrayna’daki temel maksatlarına ulaşmış bir Rusya! Suriye’de mağlup konuma düşmezdi, bunun görülmesi ve ona nazaran bir yaklaşım izlenmesi gerekirdi.
Amuran – Sizin de belirttiğiniz üzere, Türkiye’nin Suriye konusunda bağımsız hareket etme talihi, ne ölçüde var tartışılır. Suriye hava alanının denetimi Rusya’da. Denildiği üzere kapsamlı bir harekât için Rusya’nın müsaadesi gerekli. Militer bir siyasetin bizi götürdüğü noktadan geri dönülmesi ve Suriye ile direkt alaka kurulması yaşanan krizin tek tahlil yolu değil mi?
Sezgin – Suriye’de başından bu yana büyük yanılgılar yaptık. Esad’ın kısa mühlet içerisinde gideceğini düşünerek, yanlış bir var iseyımla yola çıktık. Esad’a karşı, hiç makbul olmayan kümelerle işbirliği yaptık. Bu işbirliği uğruna hududumuzun maalesef kevgire çevrilmesine göz yumduk. Savaş için ‘savaşkan beşerler gerekir’ anlayışıyla, ekstremist denilen, radikal kümelerin biroldukça hücresiyle işbirliğinde bulunduk. Kobani/Ayn Al Arab’da fazlaca geciktik. Öteki ülkeler Suriye ile ilgili siyasetlerini değiştirirken, o kıvrımları vakitlice yakalayamadık. Kendimizi ona intibak ettiremedik ve fazlaca önemli kayıplar verdik. Hala Suriye’de yaşanmakta olan kriz niçiniyle epeyce önemli tehlikeler ve maliyet altındayız.
Bizim operasyon yapmamızı bırakın, daha yeni, İdlip’teki karakollarımızın fazlaca yakınına ataklarda bulunuldu. Ebubekir Sıddık’ın Seyyaresi kümesinin karakollarımıza, müşahede noktalarımıza akınları var. Tel Rıfat’tan PKK/YPG’nin Karkamış’a gönderdiği havan mermileri var. Ülkemizde milyonlarca sığınmacı var. Ayrıyeten, partimiz kurulduğundan bu yana lisana getiriyoruz, hala fazlaca önemli bir sığınmacı akını tehlikesi altındayız. İdlip’te kendimizi hayli güç bir pozisyona hapsettik. 4 milyon insan bu bölgeye sıkışmış durumda. yemin ettiğimiz üzere terör örgütü HTŞ’ye karşı bir uğraşa girmemiz halinde, orada bulunan askerlerimizin güvenliği tehlikeye girecek, hatta HTŞ’nin ve öteki radikal kümelerin Türkiye’de aksiyon yapmaları, dehşet salmaları mümkünlük ortasındadır. Yani işimiz epey güç. Yalnızca İdlip’te 10 binden çok askerimiz var. TSK’nın denetimindeki bölgelerde sivil çalışanımız de var.
Amuran – DÜZGÜN Parti olarak Suriye ilgili nasıl bir siyaset düşünüyorsunuz?
Sezgin – Bizim parti olarak Suriye siyasetinde, epey farklı bir yaklaşımımız var. evvelden buyrukta siyasi tahlilin temel alınması gerektiğini, askeri tahlilin çözüm olmadığını, iktidarın da ve Sayın Erdoğan’ın da Suriye Arap Cumhuriyeti olarak tanıdığı hükümetle masaya oturması gerektiğini ve BM’nin himayesindeki teşebbüsleri öncü bir biçimde desteklememiz gerektiğini düşünüyoruz.
Suriye’de ülkü tahlil, 2011 öncesine dönmektir lakin bu maalesef bir hayalden ibarettir. 2011’e dönmek bence artık mümkün değildir. Bu problemli ve tehlikeli ortamın yaratılmasından birinci derece sorumlu aktör de Türkiye’dir. Biz başından beri bu sorunun, Esad rejimi ile birlikte çözülebileceğini söylüyoruz. Türkiye’de memleketler arası alakalar artık ulusal çıkar kavramına dayanmadığı için, bu anlayışla yürütülmediği için, Suriye Türkiye için hem epeyce önemli bir ulusal güvenlik tehdidi, tehdidin de ötesinde vakit zaman somutlaşan bir tehlike haline gelmiştir. Çok can kaybettik, epey askerimiz şehit oldu. Bütün bu şartları değiştirmek için temel adımın Türkiye tarafınca atılması icap ediyor. Bu da, BM himayesinde yapılan anayasa görüşmelerinde Türkiye’nin etkin bir biçimde önderlik etmesi vasıtasıyla olabilir. Bu görüşmeler askıya alındı lakin sonuçta bir birinci adım da atılmıştır. Bu birinci adımın sonuçsuz kalmaması için Türkiye’nin önderlik yapması gerekiyor. Türkiye bu müzakerelerin canlandırılmasına ve makul biçimde ilerlemesine faal ve samimi katkıda bulunmalıdır. İkincisi, Esad idaresiyle oturup resmen görüşmesi icap etmektedir. Taliban’la görüştük, Esad’la da görüşebiliriz. Suriye krizi ulusal güvenliğimizi ağır usulde tehdit eden bir krizdir.. Bu tehdit git gide daha da vahim hale gelecektir. Suriye’nin bütün bölgelerini başka tehditler olarak kıymetlendirebiliriz. İdlip malum… Az evvel söylemiş olduğim üzere, iktidarın yeni bir müdahalesinden bahsediliyor. Bunu yapıp yapamayacağı aşikâr değil. Yapılsa bile iç siyasette birtakım iletileri vermeyi amaçlayan göstermelik bir operasyon olacaktır.
Başka bölgelerde PYD/YPG/PKK tehdidi var, bilhassa Fırat’ın doğusunda. Fırat’ın batısında da Türkiye’ye ve/veya Türk askerine taarruzlar yapılıyor. Biliyorsunuz son periyotta Tel Rıfat’tan taarruzlar yapıldı. Karkamış’a kadar ulaştı PYD/YPG tarafınca ateşlenen havan topları. Bu tehdit giderek genişleyecektir. Ayrıyeten sığınmacıların ülkelerine dönmeleri de mevcut şartlarda imkânsız. ötürüsıyla, BM tarafınca hala resmi Suriye hükümeti olarak tanınan Esad hükümetiyle, sevelim sevmeyelim, bir masa etrafında barışı temin etme iradesiyle bir ortaya gelmemiz gerekmektedir. Esad rejimi, milletlerarası topluluğa süratli adımlarla geri dönüş istikametinde yol almaktadır. Bunu, Arap ülkeleri başta olmak üzere milletlerarası topluluk Suriye’ye bir daha yüzünü dönmektedir formunda de söz edebiliriz. Bu hem de memleketler arası topluluğun, Esad iktidarda kalsa bile Suriye krizinin sona ermesi istikametinde şekillenen iradesinin bir göstergesidir. Taliban’la bile görüşmekte beis görmeyen iktidar Esad ile görüşmeme inadına son vermelidir. Ülkemizdeki Suriyeli sığınmacıların en uygun biçimde vatanlarına dönmelerinin de en uygun yolu budur. Suriye’nin kuzeyiyle ilgili olarak son günlerde ısrarla lisana getirilen harekât planlarına gelince; bunun gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceğini nazaranceğiz. Biliyorsunuz 5 Kasım tarihinden kelam ediliyordu. Önemli siyasi pürüzler kelam konusu. Harekât gerçekleşirse bunun göstermelik bir operasyon olacağı izlenimindeyim. Bunun için de Rusya bizden İdlip’te taviz isteyecektir. Harekâtı da PYD/YPG/PKK’yı Esad’a yakınlaştırmak için kullanacaktır. Her hâlükârda bu biçimde bir adım Türkiye’yi Rusya’ya daha da tâbi hale getirecektir.
Amuran – Doğu Akdeniz’deki kararlılığımız da sürdürülemedi. İsrail, Mısır, Yunanistan, Güney Kıbrıs’tan oluşan ittifak, her geçen gün yeni adımlar atıyor, Kurulmuş ittifaka, Batı’nın dayanağı devam ediyor. Bu ortamda biz kararlılığımızı niye sürdüremedik? Bugünden daha sonra Doğu Akdeniz’de güç paylaşımında nasıl bir strateji uygulamalıyız?
Sezgin – söylemiş olduğiniz üzere, Doğu Akdeniz’de Türkiye aykırısı bir ittifak oluşmuştur. Doğu Akdeniz’in hakikaten en kuvvetli ülkesi olduğumuz devirlerde, bölgedeki objektif potansiyelimiz, özelliklerimiz ve siyasetimiz, bu biçimde bir oluşumun hayal edilmesini bile önlüyordu. Daha evvelce de tekraren söz ettim, rastgele bir dayanışma içine girmeleri mümkün gözükmeyen ülkeleri buluşturduk, bir ortaya getirdik, müttefik kıldık. Kime karşı, kendimize karşı. Sahiden de bugün, büyüyen ve Türkiye’yi yalnızlaştıran bir tehdit kuvveden fiile dönüşmektedir. Doğu Akdeniz’de Türkiye ile Yunanistan içindeki güç istikrarı de aleyhimize bozulmaktadır. Yunanistan’a karşı üstünlüğümüz natürel ki sürmektedir, lakin biz S 400 yanılgısında bocalarken, Yunanistan son periyotta hem askeri kapasitesini geliştirmekte birebir vakitte ittifak yerini genişletmektedir. Yunanistan, İhvancı sevdalarla bölgede bağlarımızın son derece gerilediği İsrail, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Mısır üzere ülkelerle yakınlaşarak işbirliği sistemleri kurmuştur. Doğu Akdeniz’de bu ülkelerle ortak deniz ve hava tatbikatları düzenlemektedir. Güney Kıbrıs, Yunanistan, Fransa ve Mısır içinde, Dışişleri Bakanları seviyesindeki görüşmelerde, Doğu Akdeniz’deki ortak güç projelerinde ısrarlı oldukları iletisi verilmektedir. Ayrıyeten 7 Aralık’ta İsrail ve Yunanistan Başbakanı ile Güney Kıbrıs Rum İdaresi Lideri, Türkiye’nin Güney Kıbrıs ve Yunanistan’a yönelik halini ele almak için bir ortaya gelecektir. Fransa, Kıbrıs Rum Yönetimi’nin bölgesindeki lojistik tesisini de kullanarak Doğu Akdeniz’deki mevcudiyetini adeta daima hale getirmiştir ve Yunanistan’ın hamiliğine soyunmuştur. Taraflar, Türkiye’nin siyasetlerini kendilerine yönelik “ortak tahrikler” olarak kıymetlendirmektedir. Tüm dünya bir anda Türkiye’ye karşı ayaklanmıyor, yanlış yaklaşımlarınız, diplomatsız diplomasiniz, günü ve tek adam rejimini kurtarmaya yönelik fantezilerden oluşan haliniz, milletlerarası bağlantılardaki akıl dışı tavrınız bu sonuçlara yol açıyor. Doğu Akdeniz’de de, öbür dış siyaset problemlerimizde olduğu üzere, Cumhuriyet’in klasik dış siyaset unsurlarına dönülmesi, sorun yaratan değil, meseleleri çözen bir diplomasi anlayışı izlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Doğu Akdeniz’deki çıkarlarımıza yönelik tehditler giderek genişleyecektir. Evvel güç gösterisi, daha sonradan kabuğuna çekilme de makul bir yol değildir.
Amuran – AB ile bağlarımız de hayli değerli. AB ülkeleri, insan hakları konusunda Türkiye’deki gelişmelerden kaygılı. Bu niçinle vakit zaman bağlantıların kopmasına varacak riskler yaşanıyor. Öte yandan sığınmacılar konusunda bize ödün vermek zorunda. Bu durumu fırsata çevirmek için ne yapmamız gerekiyor?
Sezgin – Geçtiğimiz günlerde yayınlanan AB yıllık raporunda, geçen yıldan daha ağır tenkitler yer almaktadır. elbette Avrupa Birliği de Türkiye’ye karşı biroldukca yanılgı yapmıştır. Bunların muhasebesine girmiyorum.
Lakin, Türkiye’nin de mevcut iktidarla, vatandaşımıza yönelik demokrasi, hukuk, insan hakları taahhütlerinin epey gerisine düşmüş olması, YETERLİ Parti olarak bizleri üzen bir gerçekliktir. Son rapor, Türkiye’de demokratik kurumlarının işleyişinde önemli eksiklikler olduğunu vurgulamıştır. Haziran 2020-Haziran 2021 devrinde demokratik gerilemenin devam ettiği belirtilmiştir.
Başkanlık sisteminin yapısal eksikliklerine vurgu yapılmış, Meclis’in hükümeti denetlemek için gerekli araçlardan mahrum kalmaya devam ettiği söz edilmiştir. Rapor, yasama, yürütme ve yargı yetkilerinin Cumhurbaşkanlığı seviyesinde merkezileşmeye devam ettiğini, yani tek adam rejiminin giderek daha otoriterleşmeye başladığını belirtmiştir.
İnsan haklarında ve temel hak ve özgürlüklerde durumun kötüleşmeye devam ettiği, mevzuat ve uygulamanın hala Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihatlarıyla uyumlu hale getirilmediği vurgulanmıştır.
Yalnızca AB Raporu’nda değil, yayınlanan her türlü memleketler arası indekste Türkiye’nin insan hakları, demokrasi ve hukuk devleti üzere kriterler açısından gerilediği görülmektedir. Ne acıdır ki Ülkemiz artık kimi memleketler arası rejim sınıflandırmalarında, popülist-otoriter rejimin ötesinde bir tıp totalitarizm olan “Sultancı” rejim olarak bedellendirilmektedir.
İsmine “Cumhurbaşkanlığı sistemi” dediğimiz derme çatma başkanlık sisteminden, Sultanizm rejimindilk evvel, “fiili başkanlık” denilen oldubitti ile birlikte parlamenter mirasımız ve birikimlerimiz ortadan kalkmaya başlamıştı aslına bakarsanız. 2018 yılındaki rejim değişikliği ise, hukukun üstünlüğüne dayalı demokrasiyi ve insan haklarını daha da geriye götürmüştür.
Ülkemizde demokrasi ve insan haklarının bir daha doğuşu ve geliştirilmesi, lakin yeni bir iktidar ve düzgünleştirilmiş ve güçlendirilmiş demokratik bir parlamenter sistemin tesisiyle mümkün olabilir.
Türkiye tarihiyle, kültürel birikimiyle, halkının olgunluğuyla demokrasiyi çok çok hak etmektedir. Kendi deneyimi ve özellikleriyle, demokrasi teriminin ve kıymetlerinin güçlenmesine katkıda bulunma yeteneğine de sahiptir. Ülkemizi yükseltecek temel taban, demokrasi ve hukukun üstünlüğüdür. Neredeyse 20 yıldır idarede olan bir iktidarın karnesi açık ve net bir biçimde ortadayken, demokratikleşme tarafında olumlu bir adım atmasını beklemek beyhudedir.
Amuran – Bu evrede AB’ye üyelik gayemiz ne oldu ne yapmalıyız?
Sezgin – Türkiye’nin AB üyeliği tarafında bir gayesi kaldıysa, o rotada yapılması gerekenleri hızla yerine getirmesi gerekmektedir. Aksi takdirde al-ver alakasına dayanan göç, vize muafiyeti ve Gümrük Birliği’nin yenilenmesi üzere işbirliklerinin bizi AB’ye yakınlaştırmaktan fazla müzakere eden ülke statümüzü aşındıracağı açıktır.
Gümrük Birliği, Türkiye-AB bağları açısından vazgeçilmez ve yeri kolay doldurulamayacak olan bir münasebettir. Türkiye-AB bağlantılarının onarılması ve bir daha dinamik bir gündem oluşturulması için Gümrük Birliği’nin güncellenmesi son derece kıymetlidir. Bu, ülkemizin iktisadına bir daha güç verecek, ulusal çıkarlarımıza katkı sağlayacak bir gelişme olacaktır. Lakin bunun için, mevcut siyasi pürüzlerin aşılması ve minimum bir itimat ortamının oluşturulabilmesi gerekmektedir. Türkiye’nin AB’nin siyasi çekincelerini ortadan kaldıracak ıslahat adımlarını atması, sürecin başlamasını hızlandıracaktır.
AB ile olan alakaların bir an evvel canlandırılması gerekmektedir. Bunun yolu ve sistemi muhakkaktır. Siyasi kriterleri alanındaki eksikler giderildikten daha sonra Türkiye’nin üyelik müzakerelerinde üstesinden gelemeyeceği bir şey yoktur. Lakin siyasi kriterler açısından durumumuz daima gerilemektedir.
Raporda Türkiye’nin bütün eksikleri sayılmaktadır ve bu eksikler her geçen yıl daha da vahimleşerek ağırlaşmaktadır. AB ile ilgilerin bir al-ver ilgisine dönüştürülmesi, Türkiye’yi AB’den uygunca kopartmaktadır. Göç ve ticaret haricinde AB ile temel görüşmemiz gereken bahisler görüşülmemektedir.
Türkiye’nin demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü üzere alanlarda gerekli adımları atması durumunda, münasebetlerin olağana dönmesi ve müzakerelerin bir daha başlaması mümkün olacaktır. Kâfi ki biz kendimizi zihnen farklı alanlarda konumlandırmayalım, iç siyasette ve memleketler arası bağlarda oradan buraya savrulmayalım.
Amuran – Konuşmamız gereken Türkiye-ABD münasebetleri var. F-35’ler F-16’larla ilgili görüşmeler devam ediyor. Sizinle bir öteki söyleşimizde gelişmeler çerçevesinde yalnızca Türkiye-ABD münasebetlerini ele alalım. Son sorum: Şayet erken seçim olursa Millet ittifakı olarak kazanırsanız, dış siyasette birinci adımınız ne olacak, nasıl bir siyaset ortamı yaratacaksınız. Ana başlıklar halinde sıralar mısınız?
Sezgin – Hukuk devleti ve demokrasinin bir daha ihya edilmesi ve güçlendirilmesi, Millet İttifakı olarak en kıymetli ortak yaklaşımımız, gayemizdir. Bizim Düzgünleştirilmiş ve Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem dediğimiz sistem teklifinin özünü bu unsur oluşturmaktadır. Kendi ortasında bu ıslahatı gerçekleştiren ve demokrasi coğrafyasına aidiyetini teyit eden bir Türkiye, prestij skalasında hak ettiği yeri bulacaktır.
UYGUN Parti olarak iktidar sorumluluğu üstlendiğimizde, Türkiye’nin dış dünyaya bakışını ve münasebetlerini normalleştirmekle işe başlayacağız. Diplomasi geleneğinin temel gereklerine döneceğiz. Halihazırda tökezleyen memleketler arası münasebetlerimizi, günün gerçekleri ve Osmanlı Devleti’nin deneyiminden esinlenen Cumhuriyet’in gelenekleri ışığında bir daha dış siyaset olarak yapılandıracağız. Dış siyasetteki gelişmeleri iç siyasette istismar aracı olmaktan uzaklaştıracak, milletin iradesinin, ulusal çıkarlarımızın ve ulusal güvenliğimizin gerektirdiği doğrultuda, popülizmden uzak bir dış siyaset anlayışını hayata geçireceğiz.
Amuran – özetlemek gerekirsesı klasik dış siyaset ayarlarına döneceğimiz muştusunu veriyorsunuz. Çok teşekkürler değerlendirmeleriniz için.
Sezgin – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran
Konuğumuz DÜZGÜN Parti Aydın Milletvekili Emekli Büyükelçi Sayın Aydın Sezgin.
Sayın Sezgin, Dışişleri Bakanlığı günlük siyasetin ve iç siyaset istikrarlarının odak noktasını oluşturmamalı. Dışişleri devletlerin yükünü belirler ve geleceğinin garantisini sağlar. Bu niçinle farklı bir dokunulmazlığı vardır, olmalıdır. Bu çerçevede dış siyasetin şayet olmazsa olmaz etik prensipleri nelerdir? Bu etik prensiplerin sürdürülmesi dış siyasetin günlük iç siyasetin aracı haline getirilmesinin engellenmesiyle mümkün müdür?
Aydın Sezgin – Dokunulmazlık demeyelim de hassasiyetle yaklaşılması gereken bir alandır dış siyaset. Türkiye’nin dış siyaseti kalmamıştır, bunu daima vurguluyorum. Bu niçinle ben Türkiye’nin dış alemle alakaları yahut memleketler arası bağlantıları tabirlerini kullanıyorum. Dış siyaset, yapılandırılmış vizyonu, amaçları olan, akla dayanması gereken, farklı ögeleri bulunan, birbirine eklenmiş bir bütündür. Bizde maalesef bu biçimde bir şey kalmadı. Milletlerarası bağlantılar anlayışımız Cumhuriyet geleneklerinden uzaklaştıkça, temel kıymetlerden uzaklaştıkça, ulusal güvenliğimize ve ulusal çıkarlarımıza yönelik riskler de katlanarak artmıştır.
Amuran – Pekala size bakılırsa nedir bu temel kıymetlerimiz?
Sezgin – senelerdan beri söylemiş olduğim üzere her adımımız ulusal çıkar yeri üzerinde atılırdı. Biz geçmişte milletlerarası bağlantılarda sorun yaratan değil, meseleleri çözen bir ülke konumundaydık. Dış siyasetimizde ittifaklar, işbirliği modelleri kurar, başka ülkelerle ulusal çıkarlarımızı gözeterek fakat onlara da hürmet göstererek, uygun geçinirdik. Hem bölgesel birebir vakitte global çapta kurduğumuz ittifaklar yardımıyla, Türkiye’ye karşı teşkil edilebilecek beraberlikleri önleyebilirdik. Dış siyasetteki risk ve tehditleri bu biçimdelikle daha oluşmadan engellerdik. Bu özelliğimizle bununla birlikte devletler sisteminin de saygın ve prestijli bir üyesiydik. Bugün Ortadoğu başta olmak üzere yakın etrafımızdaki ve dünyadaki prestijimizi, lüks uçaklarla, milletlerarası tertiplere giderken, uçaklarla taşıdığımız otomobil filolarımızla, devlet liderlerini ağırladığımız Saray’daki altın varaklı koltuklarla değil, uygar dünyanın bir modülü olarak edindik. Ülkemizin dış siyaseti, Atatürk’ten bu yana, hiç bir vakit şu yahut bu ideolojinin yahut rastgele bir mezhebin liderliğine soyunma teziyle değil, çağdaş bir ülke olarak dış alakaları yürütmeyi amaçlamıştır. Türkiye, evvelce kritik sıkıntılarda bölgesinde yaşanan problemleri yatıştırmaya yönelik adımlar atar, tarafları tarafsızlığına ikna ederek söylemiş olduklerinin prestijini temin ederdi. Birfazlaca bahiste bu misyonu en güzel biçimde yerine getirdik. Örneğin İran-Irak Savaşı’nda iki tarafla da ticaretimiz gelişirken Türkiye, Bağdat’ta İran’ı, Tahran’da ise Irak’ı temsil ediyordu. Temsil etmenin ötesinde, bu ülkelerin birbirleri nezdindeki büyükelçilik binalarının sorumluluğu, Bağdat ve Tahran’daki büyükelçiliklerimize emanet edilmişti.
Türkiye, Cumhuriyet tarihi boyunca öteki ülkelerle hem ekonomik ve kültürel bağlarını geliştirmiş, birebir vakitte bu yakınlıkları, müspet gündem yaratan bir siyasi iş birliğine dönüştürmüştür. Burada temel olan prensip, Türkiye’nin menfaatleri ve ölçülülük olmuştur. Ölçülülük, tüm dinlerde ve ideolojilerde öne çıkan temel kavramlardan biridir. halbuki son devirde memleketler arası ilgilerimizde ideoloji, hayaller ve fevrilik niçiniyle epeyce büyük prestij kaybettik, pozisyon yitirdik. Bütün dünya bir anda Türkiye düşmanı kesilmedi. Bizim yanılgılarımız bunu yarattı. ötürüsıyla evet, iç siyasette birtakım avantajlar elde etmek emeliyle, dış siyasette yanlış, gerçeklerden uzak ve ayakları yere basmayan adımlar atılmıştır, hala atılmaktadır. Suriye iç savaşına bu kadar müdahil olunması, Libya’da ulusal çıkarlarımızı aşındıran işbirliklerine ve angajmanlara girilmesi, Doğu Akdeniz’de ihmal ve yanlış ataklarla mevzi kaybedilmesi ve yalnızlaşmamız, Balkanlar’da birtakım dost ülkeleri ürküten yanlışlarımız, genel manada dik durmayı beceremeden diklenme ve daha sonradan çıkarlarımızı kendi kendimize zedeleme alışkanlığımız, daima iç siyasi saiklerin, ulusal çıkar haricindeki menfaatlerin memleketler arası münasebetlerimizdeki yansımalarının kararıdur.
Amuran – Bu çizdiğiniz genel çerçeve ortasında Dışişleri Bakanlığı’nın ve TBMM’nin pozisyonu nedir?
Sezgin – Dışişleri Bakanlığı, karar alma sürecinden dışlanmış durumdadır. Memleketler arası münasebetlerimizde yaşanan gelişmelerle ilgili olarak iktidar temsilcileri TBMM Genel Kurul’unu yahut Dışişleri Komisyonu’nu bilgilendirmeye yönelik adımları atmamaktadır. Kamuoyu, Suriye başta olmak üzere Doğu Akdeniz, Libya, Irak ve Afganistan’da yaşanan gelişmelerle ilgili olarak bilgilendirilmemektedir. Demokrasiye ve millete olan hürmetin gereği olarak kamuoyu ve TBMM, ulusal güvenliğimizi ve ulusal çıkarlarımızı bu kadar ilgilendiren sorunlarda bilgilendirilmeli, dış siyaset daha saydam ve hesap verebilir biçimde yönetilmelidir.
Amuran – Siz siyaset öncesi Dışişlerinde meslek yapmış bir diplomatsınız. Bir diplomatın şayet olmazsa olmaz denilen birinci uygulaması gerekilk öncelikli kuralları neler olmalıdır?
Sezgin – Uzun bir tarihin taşıyıcısı olan Dışişleri Bakanlığı, Osmanlı Devleti’nin deneyimlerinden ders çıkartan ve Cumhuriyet periyodundaki tecrübelerle şekillenen bir diplomasi geleneğine sahiptir. Kendi tarihî süreci ortasında kazanmış olduğu tecrübe ve birikim yardımıyla Dışişleri Bakanlığı, dünya çapında hürmet duyulan kuvvetli bir diplomasi ekolünü temsil etmektedir ve bürokrasi sistemimizin yüz akı kurumlar içindeki yerini almıştır. Dünyanın önde gelen ülkelerinde ve diplomasi tarihi boyunca karşılaşılan öteki başarılı örneklerde olduğu üzere ülkemizde de diplomasi mesleği uzmanlık gerektiren bir meslektir ve “usta-çırak ilişkisi” son derece büyük değer taşımaktadır. Diplomatlarımızın ustalıkları rastgele bir aileye ya da toplumsal statü kümesine mensup olmaktan değil, Dışişleri Bakanlığı’nın kurumsal yapısı ve süreçleri ortasında usta-çırak ilgisiyle yetişmiş olmalarından ileri gelmektedir. Ayrıyeten diplomasi mesleğinin, bilhassa müzakere teknikleri başta olmak üzere sanatsal bir boyutu da bulunmaktadır ve bu boyutun zenginleşerek güçlenmesi için önemli bir deneyime gereksinim duyulmaktadır.
Bu özellikleri doğrultusunda öbür saygıdeğer memuriyetlerden başka mütalaa edildiği için, diplomasi geleneği olan ülkelerde Dışişleri Bakanlığı memuriyeti, özel bir eğitim ve meslek sürecine bağlanmıştır. Bakanlık çalışanı için özel bir okul niteliği de taşıyan bu süreç, kuvvetli bir diplomasi geleneği ve başarılı bir dış siyaset için gereken önkoşullar içindedır. Hala Bakanlık’ta düzgün yetişmiş, kurum külçeşidini özümsemiş, cumhuriyetin geleneklerine bağlı, dış siyaset ve diplomasinin manasını bilen kayda paha sayıda özverili arkadaş mevcuttur. Bu arkadaşların Türkiye’nin olağanlaşma sürecinde kurumu ve kurallarını onaracaklarından ve Türkiye’ye en aktif biçimde hizmet eden Dışişleri Bakanlığı yapısına bir daha dönülebileceğinden eminim.
Amuran – Dışişlerinde istisna olan dışardan Büyükelçi atamalarının Türk dış siyasetine getireceği riskler neler olabilir? Bilhassa bugün iç siyasette uzmanlaşmış eski siyasetçilerin atanması ne üzere riskler taşımaktadır?
Sezgin – Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemine geçiş sürecinde Dışişleri Bakanlığı’nın yapı ve işleyişine ait biroldukca düzenleme ve uygulama, aslında Türkiye’nin ulusal gücünün kesimi olan bu geleneğe darbe niteliğindedir. Dünyanın yakın tarihi de göstermektedir ki, siyasi rejimlerde yaşanan otoriterleşme süreçleri, ekseriyetle esaslı kurumların içinin boşaltılması kararınu doğurmaktadır. Devlet geleneğimizin hafızası olma özelliğini de taşıyan Dışişleri Bakanlığı’nın teşkilat yapısında ve işleyişinde yapılan değişiklikler, meslek haricinden büyükelçi atamalarındaki artış ve keyfilik maalesef bu biçimde bir yıkma ve yok etme anlayışını yansıtmaktadır. Dışarıdan atamalar biroldukça ülkede vardır, lakin bunlar ölçülü üslupta yapılır. Bizde ise yakınlara ulufe dağıtmak formunda gerçekleştiriliyor. Bu hem diplomasimizi birebir vakitte bu biçimde atanan şahısların vazife alanlarıyla ilgilerimizi olumsuz biçimde etkiliyor.
Amuran – Biraz evvel kimi açıklamalar yaptınız ancak bir dahalemekte fayda var, sorunun ehemmiyeti açısından. Bu çerçeve de yeni sistemle birlikte milletlerarası münasebetler nasıl yürütülüyor?
Sezgin – Milletlerarası bağlarımız de maalesef iç siyasette olduğu üzere tek bir kişinin tahakkümü altında, denetimden ve kontrolden uzak, yanlışa açık bir biçimde yürütülmektedir. Ulusal çıkarlarımızı gözetmeyen, ideolojik temelli tepkisel bir görüntü ortaya çıkmıştır. Ayrıyeten şahsi münasebetlerin hakimiyeti altındaki bu memleketler arası bağlantılar anlayışının hesap verebilirliği de kalmamıştır. Sayın Dışişleri Bakanı, bütçe görüşmelerinde Bakanlığa adalet getirdiğinden bahsetmiştir. O kurumda son senelera kadar adalet ve adaletin sütunu liyakat hiç eksik olmamıştır. Son periyotta ise Dışişleri Bakanlığı karar alma sürecinden dışlanmış, Bakanlıkta parti müfettişleri bulunmaya başlamış, koridorlara galiz sözler, bağırış çağırışlar hâkim hale gelmiş, liyakat sistemi gitgide kaybolmuş, istifalar artmıştır. Hâkim Bağış’ın Büyükelçi tayin edildiği bir kurum nasıl adil olmaktan kelam edebilir? Kamuoyunun gözlerinden uzakta yürütülen ikili alakalar, kurumsal dış siyaset sistemlerimizi etkisiz hale getirdiği üzere, yarattığı sonuçları itibariyle de memleketler arası prestijimizi aşındırmıştır. Diplomatik ve demokratik teamüllere ters uygulamalar, genel-geçer kural haline gelmiştir. “Diplomatsız diplomasi,” bu kararı verir.
Amuran – Şimdide Bölgesel bağlarımıza ve meselelere dönelim. Dışişlerinde bulunduğunuz periyotta Moskova Büyükelçisi olarak bakılırsav yaptınız. Rusya’yı yakından tanıyan bir diplomatsınız. Türkiye’nin değişen istikrarlar çerçevesinde pozisyonu ne olmalıdır? ABD ile krizler evresinde Rusya ile yakınlaşma sağlanması, ABD ile yakınlaşma müddetinde Rusya’ya aralık konulmaya çalışılması bir istikrar siyasetinin işaretleri midir, yoksa duruma nazaran alınan stratejik yanı bulunmayan günübirlik yaklaşımlar mıdır?
Sezgin – bir müddetden beri iktidar, bir gücü başkasına karşı koz olarak kullanmak formunda, Türkiye üzere temel siyasi istikametini en az yüz yıl evvel belirlemiş büyük bir ülkeye yakışmayan hareketler içine girmektedir. Bakın, unutmayın, ABD ile Rusya, yaşadıkları kimi krizlerde şaşırtan biçimde uzlaşıya ve hatta işbirliğine gidebilmektedirler. Bu iki büyük ülkeyi bir al-ver siyasetinin muhatabı olarak görmek, istikrar kurmak emeliyle ikisi içinde savrulmak büyük bir stratejik yanılgıdır. ABD ile Rusya’yı birebir anda yönetim etmek, ikisi içinde bu türlü bir siyaset izlemek, sürdürülebilir değildir. Cumhuriyet’in başından beri ördüğümüz bağlantı ağı, ABD ile Rusya içindeki bu savrulmalar niçiniyle berhava edilmiştir. Gelinen noktada Türkiye, hayal ve hevesler peşinde koşarken büyük potansiyelini de harcamış, ulusal güvenliğini ve ulusal çıkarlarını tehlikeye atmıştır. Ekonomik coğrafyasını tahrip etmiştir. Alameti farikası istikrar üretmek olan bir ülkeyken, istikrarsızlık yaratan bir ülke haline gelmiştir. Yanlış yaklaşımlar, günü ve tek adam rejimini kurtarmaya yönelik fantezilerden oluşan haller, Türkiye için ağır faturalara yol açmaktadır. Türkiye, demokrasi coğrafyasıyla klasik münasebetlerini koruyarak, ittifak bağlarını devam ettirerek Dünya’nın hayli aktörlü yeni yapısına intibak edebilecek kapasitede bir ülkedir. Diplomasi ustalıkla kullanılabildiği takdirde değişen istikrarlara ahenk sağlamanıza ve en uygun pozisyonu tutturmanıza önderlik eder.
Amuran – Rusya ile alakalarda şüphesiz pürüzlü gelişmeler var. Bu etapta nelere itina göstermek durumundayız?
Sezgin – Rusya, Sovyetler Birliği devrinden bu yana vakit zaman güçlü iş birliği formülleri geliştirdiğimiz bir ülkedir. Bugün de Rusya ile istikrarlı bir bağlantı formülü geliştirmemiz ve uygun bağlar sürdürmemiz gerektiği kesinlikle. Rusya ile her alanda bağlantıları önemsiyorum. Lakin karşılıklı çıkar istikrarı kıymetli. İki tarafın da birbirine tâbi ülke haline getirilmesi yanlışsız değildir. Fakat Türkiye maalesef Suriye’de yaptığı yanılgılar niçiniyle, adeta Rusya’ya tâbi bir ülke pozisyonuna indirgenmiştir. Bugün siyasi iktidar Rusya’yı hakikat okuyamadı. Örneğin Suriye’deki kararlılığına adeta meydan okudu ve bunu değiştirebileceğimizi Suriye’den çekilmeye ikna edebileceğimizi düşündü. halbuki bu mümkün değildi. Rus tarafı bu mevzuda bize karşı dürüst davrandı ve tavrını değiştirmeyeceğini defaatle vurguladı. İktidar, Rusya’nın 2015’teki savaşa, direkt müdahale edebileceğini de ölçemedi. halbuki Rusya’nın Suriye’de Esad’ın mağlup edilmesine, Suriye’de edindiği pozisyonun aşınmasına kayıtsız kalması düşünülemezdi. Hele Ukrayna’daki temel maksatlarına ulaşmış bir Rusya! Suriye’de mağlup konuma düşmezdi, bunun görülmesi ve ona nazaran bir yaklaşım izlenmesi gerekirdi.
Amuran – Sizin de belirttiğiniz üzere, Türkiye’nin Suriye konusunda bağımsız hareket etme talihi, ne ölçüde var tartışılır. Suriye hava alanının denetimi Rusya’da. Denildiği üzere kapsamlı bir harekât için Rusya’nın müsaadesi gerekli. Militer bir siyasetin bizi götürdüğü noktadan geri dönülmesi ve Suriye ile direkt alaka kurulması yaşanan krizin tek tahlil yolu değil mi?
Sezgin – Suriye’de başından bu yana büyük yanılgılar yaptık. Esad’ın kısa mühlet içerisinde gideceğini düşünerek, yanlış bir var iseyımla yola çıktık. Esad’a karşı, hiç makbul olmayan kümelerle işbirliği yaptık. Bu işbirliği uğruna hududumuzun maalesef kevgire çevrilmesine göz yumduk. Savaş için ‘savaşkan beşerler gerekir’ anlayışıyla, ekstremist denilen, radikal kümelerin biroldukça hücresiyle işbirliğinde bulunduk. Kobani/Ayn Al Arab’da fazlaca geciktik. Öteki ülkeler Suriye ile ilgili siyasetlerini değiştirirken, o kıvrımları vakitlice yakalayamadık. Kendimizi ona intibak ettiremedik ve fazlaca önemli kayıplar verdik. Hala Suriye’de yaşanmakta olan kriz niçiniyle epeyce önemli tehlikeler ve maliyet altındayız.
Bizim operasyon yapmamızı bırakın, daha yeni, İdlip’teki karakollarımızın fazlaca yakınına ataklarda bulunuldu. Ebubekir Sıddık’ın Seyyaresi kümesinin karakollarımıza, müşahede noktalarımıza akınları var. Tel Rıfat’tan PKK/YPG’nin Karkamış’a gönderdiği havan mermileri var. Ülkemizde milyonlarca sığınmacı var. Ayrıyeten, partimiz kurulduğundan bu yana lisana getiriyoruz, hala fazlaca önemli bir sığınmacı akını tehlikesi altındayız. İdlip’te kendimizi hayli güç bir pozisyona hapsettik. 4 milyon insan bu bölgeye sıkışmış durumda. yemin ettiğimiz üzere terör örgütü HTŞ’ye karşı bir uğraşa girmemiz halinde, orada bulunan askerlerimizin güvenliği tehlikeye girecek, hatta HTŞ’nin ve öteki radikal kümelerin Türkiye’de aksiyon yapmaları, dehşet salmaları mümkünlük ortasındadır. Yani işimiz epey güç. Yalnızca İdlip’te 10 binden çok askerimiz var. TSK’nın denetimindeki bölgelerde sivil çalışanımız de var.
Amuran – DÜZGÜN Parti olarak Suriye ilgili nasıl bir siyaset düşünüyorsunuz?
Sezgin – Bizim parti olarak Suriye siyasetinde, epey farklı bir yaklaşımımız var. evvelden buyrukta siyasi tahlilin temel alınması gerektiğini, askeri tahlilin çözüm olmadığını, iktidarın da ve Sayın Erdoğan’ın da Suriye Arap Cumhuriyeti olarak tanıdığı hükümetle masaya oturması gerektiğini ve BM’nin himayesindeki teşebbüsleri öncü bir biçimde desteklememiz gerektiğini düşünüyoruz.
Suriye’de ülkü tahlil, 2011 öncesine dönmektir lakin bu maalesef bir hayalden ibarettir. 2011’e dönmek bence artık mümkün değildir. Bu problemli ve tehlikeli ortamın yaratılmasından birinci derece sorumlu aktör de Türkiye’dir. Biz başından beri bu sorunun, Esad rejimi ile birlikte çözülebileceğini söylüyoruz. Türkiye’de memleketler arası alakalar artık ulusal çıkar kavramına dayanmadığı için, bu anlayışla yürütülmediği için, Suriye Türkiye için hem epeyce önemli bir ulusal güvenlik tehdidi, tehdidin de ötesinde vakit zaman somutlaşan bir tehlike haline gelmiştir. Çok can kaybettik, epey askerimiz şehit oldu. Bütün bu şartları değiştirmek için temel adımın Türkiye tarafınca atılması icap ediyor. Bu da, BM himayesinde yapılan anayasa görüşmelerinde Türkiye’nin etkin bir biçimde önderlik etmesi vasıtasıyla olabilir. Bu görüşmeler askıya alındı lakin sonuçta bir birinci adım da atılmıştır. Bu birinci adımın sonuçsuz kalmaması için Türkiye’nin önderlik yapması gerekiyor. Türkiye bu müzakerelerin canlandırılmasına ve makul biçimde ilerlemesine faal ve samimi katkıda bulunmalıdır. İkincisi, Esad idaresiyle oturup resmen görüşmesi icap etmektedir. Taliban’la görüştük, Esad’la da görüşebiliriz. Suriye krizi ulusal güvenliğimizi ağır usulde tehdit eden bir krizdir.. Bu tehdit git gide daha da vahim hale gelecektir. Suriye’nin bütün bölgelerini başka tehditler olarak kıymetlendirebiliriz. İdlip malum… Az evvel söylemiş olduğim üzere, iktidarın yeni bir müdahalesinden bahsediliyor. Bunu yapıp yapamayacağı aşikâr değil. Yapılsa bile iç siyasette birtakım iletileri vermeyi amaçlayan göstermelik bir operasyon olacaktır.
Başka bölgelerde PYD/YPG/PKK tehdidi var, bilhassa Fırat’ın doğusunda. Fırat’ın batısında da Türkiye’ye ve/veya Türk askerine taarruzlar yapılıyor. Biliyorsunuz son periyotta Tel Rıfat’tan taarruzlar yapıldı. Karkamış’a kadar ulaştı PYD/YPG tarafınca ateşlenen havan topları. Bu tehdit giderek genişleyecektir. Ayrıyeten sığınmacıların ülkelerine dönmeleri de mevcut şartlarda imkânsız. ötürüsıyla, BM tarafınca hala resmi Suriye hükümeti olarak tanınan Esad hükümetiyle, sevelim sevmeyelim, bir masa etrafında barışı temin etme iradesiyle bir ortaya gelmemiz gerekmektedir. Esad rejimi, milletlerarası topluluğa süratli adımlarla geri dönüş istikametinde yol almaktadır. Bunu, Arap ülkeleri başta olmak üzere milletlerarası topluluk Suriye’ye bir daha yüzünü dönmektedir formunda de söz edebiliriz. Bu hem de memleketler arası topluluğun, Esad iktidarda kalsa bile Suriye krizinin sona ermesi istikametinde şekillenen iradesinin bir göstergesidir. Taliban’la bile görüşmekte beis görmeyen iktidar Esad ile görüşmeme inadına son vermelidir. Ülkemizdeki Suriyeli sığınmacıların en uygun biçimde vatanlarına dönmelerinin de en uygun yolu budur. Suriye’nin kuzeyiyle ilgili olarak son günlerde ısrarla lisana getirilen harekât planlarına gelince; bunun gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceğini nazaranceğiz. Biliyorsunuz 5 Kasım tarihinden kelam ediliyordu. Önemli siyasi pürüzler kelam konusu. Harekât gerçekleşirse bunun göstermelik bir operasyon olacağı izlenimindeyim. Bunun için de Rusya bizden İdlip’te taviz isteyecektir. Harekâtı da PYD/YPG/PKK’yı Esad’a yakınlaştırmak için kullanacaktır. Her hâlükârda bu biçimde bir adım Türkiye’yi Rusya’ya daha da tâbi hale getirecektir.
Amuran – Doğu Akdeniz’deki kararlılığımız da sürdürülemedi. İsrail, Mısır, Yunanistan, Güney Kıbrıs’tan oluşan ittifak, her geçen gün yeni adımlar atıyor, Kurulmuş ittifaka, Batı’nın dayanağı devam ediyor. Bu ortamda biz kararlılığımızı niye sürdüremedik? Bugünden daha sonra Doğu Akdeniz’de güç paylaşımında nasıl bir strateji uygulamalıyız?
Sezgin – söylemiş olduğiniz üzere, Doğu Akdeniz’de Türkiye aykırısı bir ittifak oluşmuştur. Doğu Akdeniz’in hakikaten en kuvvetli ülkesi olduğumuz devirlerde, bölgedeki objektif potansiyelimiz, özelliklerimiz ve siyasetimiz, bu biçimde bir oluşumun hayal edilmesini bile önlüyordu. Daha evvelce de tekraren söz ettim, rastgele bir dayanışma içine girmeleri mümkün gözükmeyen ülkeleri buluşturduk, bir ortaya getirdik, müttefik kıldık. Kime karşı, kendimize karşı. Sahiden de bugün, büyüyen ve Türkiye’yi yalnızlaştıran bir tehdit kuvveden fiile dönüşmektedir. Doğu Akdeniz’de Türkiye ile Yunanistan içindeki güç istikrarı de aleyhimize bozulmaktadır. Yunanistan’a karşı üstünlüğümüz natürel ki sürmektedir, lakin biz S 400 yanılgısında bocalarken, Yunanistan son periyotta hem askeri kapasitesini geliştirmekte birebir vakitte ittifak yerini genişletmektedir. Yunanistan, İhvancı sevdalarla bölgede bağlarımızın son derece gerilediği İsrail, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Mısır üzere ülkelerle yakınlaşarak işbirliği sistemleri kurmuştur. Doğu Akdeniz’de bu ülkelerle ortak deniz ve hava tatbikatları düzenlemektedir. Güney Kıbrıs, Yunanistan, Fransa ve Mısır içinde, Dışişleri Bakanları seviyesindeki görüşmelerde, Doğu Akdeniz’deki ortak güç projelerinde ısrarlı oldukları iletisi verilmektedir. Ayrıyeten 7 Aralık’ta İsrail ve Yunanistan Başbakanı ile Güney Kıbrıs Rum İdaresi Lideri, Türkiye’nin Güney Kıbrıs ve Yunanistan’a yönelik halini ele almak için bir ortaya gelecektir. Fransa, Kıbrıs Rum Yönetimi’nin bölgesindeki lojistik tesisini de kullanarak Doğu Akdeniz’deki mevcudiyetini adeta daima hale getirmiştir ve Yunanistan’ın hamiliğine soyunmuştur. Taraflar, Türkiye’nin siyasetlerini kendilerine yönelik “ortak tahrikler” olarak kıymetlendirmektedir. Tüm dünya bir anda Türkiye’ye karşı ayaklanmıyor, yanlış yaklaşımlarınız, diplomatsız diplomasiniz, günü ve tek adam rejimini kurtarmaya yönelik fantezilerden oluşan haliniz, milletlerarası bağlantılardaki akıl dışı tavrınız bu sonuçlara yol açıyor. Doğu Akdeniz’de de, öbür dış siyaset problemlerimizde olduğu üzere, Cumhuriyet’in klasik dış siyaset unsurlarına dönülmesi, sorun yaratan değil, meseleleri çözen bir diplomasi anlayışı izlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Doğu Akdeniz’deki çıkarlarımıza yönelik tehditler giderek genişleyecektir. Evvel güç gösterisi, daha sonradan kabuğuna çekilme de makul bir yol değildir.
Amuran – AB ile bağlarımız de hayli değerli. AB ülkeleri, insan hakları konusunda Türkiye’deki gelişmelerden kaygılı. Bu niçinle vakit zaman bağlantıların kopmasına varacak riskler yaşanıyor. Öte yandan sığınmacılar konusunda bize ödün vermek zorunda. Bu durumu fırsata çevirmek için ne yapmamız gerekiyor?
Sezgin – Geçtiğimiz günlerde yayınlanan AB yıllık raporunda, geçen yıldan daha ağır tenkitler yer almaktadır. elbette Avrupa Birliği de Türkiye’ye karşı biroldukca yanılgı yapmıştır. Bunların muhasebesine girmiyorum.
Lakin, Türkiye’nin de mevcut iktidarla, vatandaşımıza yönelik demokrasi, hukuk, insan hakları taahhütlerinin epey gerisine düşmüş olması, YETERLİ Parti olarak bizleri üzen bir gerçekliktir. Son rapor, Türkiye’de demokratik kurumlarının işleyişinde önemli eksiklikler olduğunu vurgulamıştır. Haziran 2020-Haziran 2021 devrinde demokratik gerilemenin devam ettiği belirtilmiştir.
Başkanlık sisteminin yapısal eksikliklerine vurgu yapılmış, Meclis’in hükümeti denetlemek için gerekli araçlardan mahrum kalmaya devam ettiği söz edilmiştir. Rapor, yasama, yürütme ve yargı yetkilerinin Cumhurbaşkanlığı seviyesinde merkezileşmeye devam ettiğini, yani tek adam rejiminin giderek daha otoriterleşmeye başladığını belirtmiştir.
İnsan haklarında ve temel hak ve özgürlüklerde durumun kötüleşmeye devam ettiği, mevzuat ve uygulamanın hala Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihatlarıyla uyumlu hale getirilmediği vurgulanmıştır.
Yalnızca AB Raporu’nda değil, yayınlanan her türlü memleketler arası indekste Türkiye’nin insan hakları, demokrasi ve hukuk devleti üzere kriterler açısından gerilediği görülmektedir. Ne acıdır ki Ülkemiz artık kimi memleketler arası rejim sınıflandırmalarında, popülist-otoriter rejimin ötesinde bir tıp totalitarizm olan “Sultancı” rejim olarak bedellendirilmektedir.
İsmine “Cumhurbaşkanlığı sistemi” dediğimiz derme çatma başkanlık sisteminden, Sultanizm rejimindilk evvel, “fiili başkanlık” denilen oldubitti ile birlikte parlamenter mirasımız ve birikimlerimiz ortadan kalkmaya başlamıştı aslına bakarsanız. 2018 yılındaki rejim değişikliği ise, hukukun üstünlüğüne dayalı demokrasiyi ve insan haklarını daha da geriye götürmüştür.
Ülkemizde demokrasi ve insan haklarının bir daha doğuşu ve geliştirilmesi, lakin yeni bir iktidar ve düzgünleştirilmiş ve güçlendirilmiş demokratik bir parlamenter sistemin tesisiyle mümkün olabilir.
Türkiye tarihiyle, kültürel birikimiyle, halkının olgunluğuyla demokrasiyi çok çok hak etmektedir. Kendi deneyimi ve özellikleriyle, demokrasi teriminin ve kıymetlerinin güçlenmesine katkıda bulunma yeteneğine de sahiptir. Ülkemizi yükseltecek temel taban, demokrasi ve hukukun üstünlüğüdür. Neredeyse 20 yıldır idarede olan bir iktidarın karnesi açık ve net bir biçimde ortadayken, demokratikleşme tarafında olumlu bir adım atmasını beklemek beyhudedir.
Amuran – Bu evrede AB’ye üyelik gayemiz ne oldu ne yapmalıyız?
Sezgin – Türkiye’nin AB üyeliği tarafında bir gayesi kaldıysa, o rotada yapılması gerekenleri hızla yerine getirmesi gerekmektedir. Aksi takdirde al-ver alakasına dayanan göç, vize muafiyeti ve Gümrük Birliği’nin yenilenmesi üzere işbirliklerinin bizi AB’ye yakınlaştırmaktan fazla müzakere eden ülke statümüzü aşındıracağı açıktır.
Gümrük Birliği, Türkiye-AB bağları açısından vazgeçilmez ve yeri kolay doldurulamayacak olan bir münasebettir. Türkiye-AB bağlantılarının onarılması ve bir daha dinamik bir gündem oluşturulması için Gümrük Birliği’nin güncellenmesi son derece kıymetlidir. Bu, ülkemizin iktisadına bir daha güç verecek, ulusal çıkarlarımıza katkı sağlayacak bir gelişme olacaktır. Lakin bunun için, mevcut siyasi pürüzlerin aşılması ve minimum bir itimat ortamının oluşturulabilmesi gerekmektedir. Türkiye’nin AB’nin siyasi çekincelerini ortadan kaldıracak ıslahat adımlarını atması, sürecin başlamasını hızlandıracaktır.
AB ile olan alakaların bir an evvel canlandırılması gerekmektedir. Bunun yolu ve sistemi muhakkaktır. Siyasi kriterleri alanındaki eksikler giderildikten daha sonra Türkiye’nin üyelik müzakerelerinde üstesinden gelemeyeceği bir şey yoktur. Lakin siyasi kriterler açısından durumumuz daima gerilemektedir.
Raporda Türkiye’nin bütün eksikleri sayılmaktadır ve bu eksikler her geçen yıl daha da vahimleşerek ağırlaşmaktadır. AB ile ilgilerin bir al-ver ilgisine dönüştürülmesi, Türkiye’yi AB’den uygunca kopartmaktadır. Göç ve ticaret haricinde AB ile temel görüşmemiz gereken bahisler görüşülmemektedir.
Türkiye’nin demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü üzere alanlarda gerekli adımları atması durumunda, münasebetlerin olağana dönmesi ve müzakerelerin bir daha başlaması mümkün olacaktır. Kâfi ki biz kendimizi zihnen farklı alanlarda konumlandırmayalım, iç siyasette ve memleketler arası bağlarda oradan buraya savrulmayalım.
Amuran – Konuşmamız gereken Türkiye-ABD münasebetleri var. F-35’ler F-16’larla ilgili görüşmeler devam ediyor. Sizinle bir öteki söyleşimizde gelişmeler çerçevesinde yalnızca Türkiye-ABD münasebetlerini ele alalım. Son sorum: Şayet erken seçim olursa Millet ittifakı olarak kazanırsanız, dış siyasette birinci adımınız ne olacak, nasıl bir siyaset ortamı yaratacaksınız. Ana başlıklar halinde sıralar mısınız?
Sezgin – Hukuk devleti ve demokrasinin bir daha ihya edilmesi ve güçlendirilmesi, Millet İttifakı olarak en kıymetli ortak yaklaşımımız, gayemizdir. Bizim Düzgünleştirilmiş ve Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem dediğimiz sistem teklifinin özünü bu unsur oluşturmaktadır. Kendi ortasında bu ıslahatı gerçekleştiren ve demokrasi coğrafyasına aidiyetini teyit eden bir Türkiye, prestij skalasında hak ettiği yeri bulacaktır.
UYGUN Parti olarak iktidar sorumluluğu üstlendiğimizde, Türkiye’nin dış dünyaya bakışını ve münasebetlerini normalleştirmekle işe başlayacağız. Diplomasi geleneğinin temel gereklerine döneceğiz. Halihazırda tökezleyen memleketler arası münasebetlerimizi, günün gerçekleri ve Osmanlı Devleti’nin deneyiminden esinlenen Cumhuriyet’in gelenekleri ışığında bir daha dış siyaset olarak yapılandıracağız. Dış siyasetteki gelişmeleri iç siyasette istismar aracı olmaktan uzaklaştıracak, milletin iradesinin, ulusal çıkarlarımızın ve ulusal güvenliğimizin gerektirdiği doğrultuda, popülizmden uzak bir dış siyaset anlayışını hayata geçireceğiz.
Amuran – özetlemek gerekirsesı klasik dış siyaset ayarlarına döneceğimiz muştusunu veriyorsunuz. Çok teşekkürler değerlendirmeleriniz için.
Sezgin – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran