DÜNYA Gazetesi tarafınca 2 Şubat Çarşamba günü düzenlenen “Enerjide Ne Oluyor? Arz Güvenliği ve Fiyat Krizi” başlıklı webinar’da, Türkiye’de tesirini hissettiren soğuk hava dalgasının güç talebini artırdığı bir periyot İran’dan gelen doğalgazın kesilmesiyle yaşanan arz düşüncesinin yanı sıra, global piyasalarda olduğu üzere Türkiye’de de gözlemlenen yüksek güç meblağları masaya yatırıldı.
İdare Konseyi Liderimiz Hakan Güldağ moderatörlüğünde gerçekleştirilen aktiflikte, güçteki arz ve fiyat krizinin başta endüstriciler ve organize sanayi bölgelerine yansımaları, krizin niçinleri, emsal krizlerin yaşanmaması için alınabilecek tedbirler ve güç piyasalarında yaşanan bu olağanüstü gelişmelerin güç dönüşümüne tesirleri uzman isimler tarafınca tartışıldı. Webinar’da konuşan OSBÜK Lideri Memiş Kütükcü, TEPAV Kurucu Lideri İnanç Sak, BOTAŞ Doğalgaz Alım Dairesi Eski Lideri Arif Aktürk ve GazDay Genel Müdürü Mehmet Doğan, güçte arz meşakkati yaşanmaması için talebin öncesinden planlanmasının ehemmiyetine ve güç altyapısında yapılması gereken yatırımlara dikkat çekti.
Türkiye’de sanayicilere, elektrik üreticilerine ve konutlara uygulanan güç fiyatlarının mevcut ve gelecekteki seyrinin de tartışıldığı webinar’da uzmanlar, yeşil dönüşüm sürecinde kömürden bir an evvel çıkılması gerektiğine, fakat yenilenebilir güç ve yenilikçi teknolojiler gelişirken doğalgazın kıymetli rol üstlenmeye devam edeceğine vurgu yaptı.
TÜRKİYE ÖNEMLİ BİR ARZ DÜŞÜNCESİ YAŞADI
Global güç piyasalarındaki olağanüstü gelişmeler 2021 yılının birinci aylarından itibaren hissedilmeye başladı. Pandeminin etkisinin azalması ve biroldukça bölümde üretimin hızlanmasıyla birlikte 2021 yılında güç talebinin artması beklenen bir gelişmeydi. Fakat pandemi daha sonrası periyotta süratle yükselen güç talebine beklenmedik öteki gelişmeler de eklenince, güç piyasalarında rekor fiyatlar ve güç tedariki için bir yarış baş gösterdi.
2021 yılının birinci aylarında dünyanın farklı yerlerinde olağanüstü iklim olayları yaşandı. Global iklim değişikliği yenilenebilir güç üretimini zorlaştırırken, nükleer ve kömürden de çıkış uğraşlarının olduğu bir ortamda doğalgaz talebinde önemli artışlar görüldü. bir epey ülkenin tıpkı anda doğalgaz depolarını doldurma telaşına girmesi, spot piyasalarda LNG meblağlarında rekor artışlara niye oldu. Güçte büyük oranda dışa bağımlı olan Türkiye de şüphesiz bu gelişmelerden etkilendi. Güç dalında bu çeşitten olağanüstü bir ortama daha evvel hiç rastlamadığını belirten Güç Bakanı Fatih Dönmez, kış başında yaptığı açıklamalarda rastgele bir ıstırap yaşanmaması için gerekli tedbirlerin alındığını söz ederek Türkiye’nin uzun devirli kontratlarla aldığı doğalgazın ehemmiyetine vurgu yaptı. Ocak ayı ortasında ise tüm Türkiye soğuk hava dalgasının tesiri altına girdi ve ülkede güç talebi tepeye çıktı. 19 Ocak 2022 tarihinde 288 milyon metreküp doğalgaz tüketimi ile bugüne kadarki en yüksek doğalgaz tüketimi gerçekleşti. Çabucak akabinde BOTAŞ, İran’dan gelen doğalgazın kesildiğini duyurdu. BOTAŞ ve TEİAŞ, arzitalep dengesizliğini yönetmek için kısıntı ve kesinti uygulamaya başladı.
BOTAŞ, sanayi kuruluşlarına bir yazı göndererek 21 Ocak itibariyle günlük tüketimi 300 bin metreküpün üzerinde olan kuruluşların kullanacağı gaz ölçüsünün kontratlarında belirtilen günlük gaz çekişi ölçüsünün %60’ına tekabül eden ölçü ile sınırlandığını duyurdu ve bu sınırlamaya uymayan kuruluşların cezalarla karşılaşacağını belirtti. Birebir kısıtlamanın doğalgaz kullanan elektrik santrallerine de getirilmesi elektrik arzında da kasvetlere niye oldu.
Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) ise Organize Sanayi Bölgeleri’ne 72 saatlik güç kesintileri uyguladı. Birtakım kritik kesimlere istisnalar tanınmakla bir arada, doğalgaz ve elektrik kesintileri üretim süreçlerinde bu kaynakları ağır olarak kullanan sanayi kuruluşlarını zora soktu. Sanayi tesislerine uygulanan elektrik kısıntısı 29 Ocak itibariyle kaldırılırken, doğalgazda uygulanan kısıntının ise 31 Ocak’tan itibaren %40’tan %20’ye düşürüleceği duyuruldu.
Endüstriciler, bu vakitte yaşadıkları kesintiler niçiniyle üretim süreçlerinin sekteye uğradığını, bilhassa yurtharicinden gelen siparişleri yetiştirmekte ve krizi muhataplarına anlatmakta dert yaşadıklarını belirtirken, meskenlerde rastgele bir kesinti yapılmayıp krizin tüm tesirlerinin sanayicilere yansıtılmasına reaksiyon gösterdi.
Güç arz güvenliğinin tartışıldığı bir ülke olmaktan çıkmaz zorundayız
Memiş KÜTÜKÇÜ / Organize Sanayi Bölgeleri Kuruluşu Lideri
İran Türkiye’ye doğalgaz akışını on gün mühletle durduracağını ilan ettiği gün, olağanüstü bir durum başladı. BOTAŞ, endüstriden ve elektrik üreten santrallerden, gaz çekişlerini %60’la sınırlamalarını istedi. Bu talimata uymayan tüketicilerin de cezai yaptırımla karşılaşacağını belirtti. Bu süreçte sanayi tesisleri ve OSB’ler bu kesintinin en büyük muhatabıydı. Son senelerda kuraklık niçiniyle hidroelektrik santrallerinden gereğince güç çekemedik, ötürüsıyla doğalgaz santrallerinin toplam elektrik üretiminin ortasındaki hissesi artmıştı. Doğalgazdaki kapasite sınırlaması elektrik arzını da etkiledi. Biz doğalgaz sınırlamalarının nasıl yönetileceğini konuşurken, çabucak gerisinden TEİAŞ’tan elektrik kesintisi haberi geldi. Türkiye genelinde OSB’lerde ortalama 3 gün süren bir elektrik kesintisi yaşandı.
İtalya’dan Çin’e kadar dünya haritası üstünde bir aks çizgisi çizin, bu çizgi üstündeki en büyük sanayi üretim ülkesi Türkiye’dir. ötürüsıyla sanayi üretiminde OSB’lerin hissesi epey önemli bir seviyede. Toplam sanayi üretiminin tükettiği elektriğin %45’ini, doğalgazın da %33’ünü OSB’ler tüketiyor. ötürüsıyla bu kısıtlamanın yükünün yarısı elektrik kesintisi bakımından OSB’lerdeydi, doğalgaz kısıntısı bakımından da üçte biri OSB’lerdeydi. Bu süreçte hayli zorlandık, odağımıza planlamayı aldık.
Bilhassa üretiminde, prosesinde doğalgaz kullanan firmalarımız zorlandı. Uzun vakittir yaşamadığımız, tahminen hiç yaşamadığımız bir müddetçle yüzleştik. Gücün iki değerli kaynağından birisi doğalgaz, birisi elektrik, bunların ikisinde de tıpkı anda kısıntıya gitmiş olmamız bizim için izahı mümkün olmayan bir müddetçti. Yabancı yatırımcılara bunu anlatmakta epey zorlandık. Güç, hammaddeden daha sonra sanayi üretiminin ana girdisi. Şayet siz güç arz güvenliğini sağlayamazsanız sanayi üretimini garanti altına alamazsınız, yatırımcı alamazsınız.
Emsal sıkıntıların yaşanmaması için bu tıp siyasetlerin şeff af yürütülmesi ve iştirakçi bir anlayışla üretilmesi son derece kritik. Doğalgazı konutlarda teşvik ettik, bilhassa hava kirliliği olan vilayetlerin gazlaşmasını destekledik, doğalgazı çağdaş yakıt olarak halkımıza sunduk, kömür tüketimini etraf hassasiyetlerinden dolayı sınırlamaya çalışıyoruz. Artık iklim değişikliği mutabakatından daha sonra termik santrallerle ilgili bir müddetç gündeme gelecekse buna karşı tahlilimiz ne olacak, Türkiye güç gereksinimini nasıl karşılamayı düşünüyor, bunların artık konuşulması lazım. Ayrıyeten önümüzdeki süreçte yenilenebilir güç imkanımızı sonuna dek kullanmamız gerek.
Doğalgazda uygulanan sübvansiyonun maliyeti tüm kullanıcılara şeffaf ve adil bir biçimde yayılmalı, düşük gelirli kümeye yönelik dayanak düzeneği öteki bir modelle yapılmalı. Türkiye bir müddetdir uygun ve ucuz güç kullanıyor, bu Türkiye’nin üretimini ve ihracatını değerli ölçüde destekledi. Lakin oluşan maliyetleri biriktiriyoruz ve tek seferde yüksek oranda fiyat ayarlamaları yapıyoruz. Endüstricinin bunu yönetebilmesi için oluşan maliyetleri fiyatlara yansıtmamız gerekiyor. ötürüsıyla Türkiye’nin fiyat siyasetinden arz siyasetine önümüzdeki süreçte kesinlikle güç arz güvenliğini sağlaması gerekiyor.
Kesintilerde sanayi üretiminden kaynaklanan maddi kayıpların göze alınarak bu biçimde bir tercihin bile isteye yapıldığını düşünüyorum. Zira genel kesinti uygulanmış olsaydı hane halkı da bundan etkilenecekti. Şu anda Türkiye’de en büyük tüketim %37,2 ile elektrik santrallerinde ve %26,2 ile konutlarda. Endüstrideki gaz tüketimi %24,6. Biz sanayi üretimiyle ve santrallerle bu kesinti sürecini yönetmeyi tercih ettik. Bence bu bir stratejik ve siyasi bir karardı. Üretimin aksamaması için endüstricinin isteği hiç bir vakit elektrik ya da doğalgaz kesintiyle karşı karşıya kalmamaktır. Fakat ülke bu biçimde bir fiili durumla karşı karşıya kalınca, bu biçimde bir tercihte bulunuldu, bunu da anlamaya çalışıyoruz. Bu sürecin elektrik ve gaz kesintisini Türkiye genelinde hudutlu kesintililerle gezdirerek yönetilmesi de mümkün olabilirdi. Bu süreçte olağan olarak endüstriciler “niçin her bahiste birinci fedakârlık yapması istenen biziz?” sorusunu sıkça sordular. Fakat sonuç olarak ülke olarak tekrar bu duruma düşmemeliyiz. Kesinlikle siyaset üretmeliyiz.
Türkiye’nin güç güvenliğini sağlamak için doğalgazın kaçınılmaz olduğu tabir ediliyor. Evet, güneşten güç üretilemediği devirlerde bir dengeleme, arza amade güç kaynağına gereksiniminiz var. Bu kesintileri yaşadığımız periyot, GES’ten de yararlanamadığımız bir devir oldu; zira Türkiye kar altındaydı ve GES’ler de bu vakitte elektrik üretmedi.
Ülkenin yeni iktisat modelini ve genel sanayi stratejisini üretim, ihracat ve istihdam olarak koyduk. Sanayiciden daha fazla üretmesini, yatırım, ihracat yapmasını ve daha fazla istihdam oluşturmasını istiyoruz. Lakin tıpkı sanayiciye diyoruz ki, sen daha fazla gaz tüketiyorsun, ötürüsıyla sen daha yüksek fiyat ödeyeceksin. Sanayicilerimiz bunu yatırımı, üretimi ve ihracatı adeta cezalandıran bir yaklaşım olarak nitelendiriyor. ötürüsıyla sanayicilerimizden yüksek sesle bir itiraz da kademeli fiyat uygulamasına geliyor.
Maliyet işin bir diğer boyutu, lakin güç arz güvenliğinin tartışıldığı bir ülke olmaktan süratle çıkmak zorundayız. Bunun için kesinlikle kaynak çeşitlendirilmesine, paydaşlarla birlikte geniş iştirakli bir siyaset oluşturulmasına ve ülkenin üretimini ivmelendirdiği bu devri riske atmayacak bir güç idaresine gereksinimimiz var.
Olmayan gaz en kıymetli gazdır
Arif AKTÜRK / BOTAŞ Doğalgaz Alım Dairesi Eski Lideri, Güç Uzmanı
İran az ya da fazlaca her yıl doğalgaz kesintisi yapar. Kendi tüketimi arttığında tüketicisinin gazını kesmemek için bu işi Türkiye’ye yansıtır. 23 Ocak’ta doğalgaz sistemine giriş ölçüleri 186 milyon metreküp/güne kadar düştü. Biz, üst üste giriş noktaları kapasitelerini topluyoruz, diyoruz ki 360 milyon metreküplük kapasitemiz var, fakat sisteme 186 milyon metreküp giriyor. bu biçimde bir durumda gazı kesmeden süreci direktörün imkanı yoktu.
Olmayan gaz en değerli gazdır. Sistemin bu cins krizlerden etkilenmemesi için piyasada özgürleşmenin tam sağlanması gerekiyor, arz-talep istikrarının fiyatlara yansıması gerekiyor. 4646 sayılı yasaya bakılırsa, doğalgazımızın ithalatı için mukavele ölçülerine bağlı lisanslama yapıyoruz. EPDK vakit zaman spot kapasite ihalelerine çıkıyor ancak anlık biçimde sisteme ek gazın girip ve çıkabilmesi gerekiyor. Endüstrici bu kesinti periyodunda bedelini ödemeye hazır olsa bile gaz bulamadı. Özgürleşme ile piyasadaki tedarikçi sayısının artması gerekiyor, ithalattaki ticari ve hukuksal pürüzlerin ortadan kaldırılması gerekiyor. örneğin gazımızın kesik olduğu periyotta TürkAkım 2 ve TANAP’tan günde 70 milyon metreküp gaz Türkiye üzerinden Avrupa’ya gidiyordu. Acilen Trakya’da Avrupa’yla hem elektrikte hem doğalgazda, iki tarafl ı ticareti gerçekleştirmemiz ve bunun önündeki türel, teknik pürüzleri kaldırmamız gerekiyor. Bunu yapabilmiş olsaydık, elektrik kesildiğinde bedelini ödemek isteyen endüstrici Avrupa’dan elektrik ya da gaz ithal edebilirdi.
Ankara’nın doğusunda TANAP’tan BOTAŞ’ın iletim sistemine en az 1 ya da 2 adet gaz girişinin tesis edilmesi gerekiyor. Marmara Ereğlisi’ne, BOTAŞ’ın LNG terminaline 4. tankın yapılması, yeni bir giriş noktası olarak Antalya da 4. FSRU’nun yapılması gerekir. Mersin Karaman iletim çizgisi çift taraflı çalışacak biçimde düzenlenmelidir. Dörtyol FSRU’sunun mendireği acilen yapılmalı. Fakat bunlardan evvel çalışan bir pazarı kurmamız gerekiyor.
Herkes gazın konforunu yaşamak ister, düğmeye bastığınızda kombiniz çalışıyor, merkezi sistemde meskenlerimiz sıcak. İngiltere’de oda sıcaklığı 20 dereceyken biz 23-24 derecede sıcak konutumuzda oturuyoruz, bunun için de maliyetinden daha düşük bedel ödüyoruz. Hala gaz fiyatını sübvanse ediyoruz. Tüketiciye yönelik gaz tutarlarımızı Avrupa’daki fiyatla kıyaslayın: ortada yarı yarıya fark var ve sübvansiyonla bu sistemi devam ettirmemizin imkânı yok. Dar gelirlileri finanse etmek için, yalnızca bu gayeyle kullanılmak üzere dar gelirli dayanak güç fonu oluşturabiliriz. Benim sübvansiyona gereksinimim yok, ancak Ayşe teyzenin, Mehmet amcanın sübvansiyona muhtaçlığı var, bunun direkt, BOTAŞ’ın bilançosundan değil genel bütçeden yapılması gerekiyor. Sübvansiyonun iletimden ve ticaretten sorumlu bir kamu kuruluşunun bilançosuna yüklenmesi yanlışsız değil. Her sene bütçe kanununa bir kaynak koyarak dar gelirliye direkt sübvansiyon yapmanız gerekiyor. Tahminen bir daha sübvansiyon yapılacaksa konutta kademeli vergilendirmeye geçilebilir, belirli bir limite kadar %1 KDV, onun üzerine %8-18, hatta fazlaca tüketenin KDV’sini %23-25’e çıkarabiliriz. BOTAŞ’ın bilançosundan sübvansiyon yaparsanız, BOTAŞ’ın yatırım muhtaçlıklarını karşılamasının imkânı yok.
Şapkayı önümüze koyup daha bütünsel düşünmemiz gerekiyor, 2001 yılında çıkarmış olduğumuz 4646 sayılı Doğalgaz Piyasası Kanunu’nu çalıştıramıyoruz. Biz liberal bir piyasa mıyız, değiliz; devletçi bir piyasa mıyız, değiliz. Bu kesintileri, bunlara bütünsel bakmazsak gelecek senelerda da maalesef yaşayacağız.
Güç arz güvenliği epey kıymetli. Güçte kısa vade 1-3 yıl, orta vade 5-10, uzun vadeyse 30-50 yıl. Siyasi iradelerin ömrü seçim devirleriyle sonlu, güçte bir devlet siyasetimiz yok. Güç arz güvenliği konusunda muhalefetiyle, sivil toplum örgütleriyle, maliyesiyle, finansıyla, Sanayi Bakanlığı’yla, Güç Bakanlığı’yla bir topyekûn devlet siyaseti geliştirilmesi gerekiyor. bir daha sanayi envanterinde güç tüketim yoğunluğu, güç kesintilerinin sektörel tesiri, endüstrinin müşteri tedarik zinciri, ihracat irtibatları vs. üzere dataların önümüzde hazır olması gerekiyor. Sürecin tüm tedarik zincirleriyle birlikte kıymetlendirilmesi gerekiyor.
Güneş santrallerinin sayısını artırdığımızda doğalgaz muhtaçlığı artacak, zira güneş gücünün emre amadeliği hudutlu. Gündüz ve yaz periyodunda elektriği fazla üretebilirsiniz, ancak güneşin geçiş devirlerinde emre amade bir santral yapısına muhtaçlık var, bu da doğalgaz santralleriyle yönetilir.
Avrupa’da olduğu üzere kent girişlerine LNG tanklarıyla, LNG depolayarak kesinti kısıntı durumlarında kentin bir kısmını giriş noktalarında besleyebiliriz, kısmi de olsa tahminen yararı olur. Fakat bunu yapmak da hem dağıtım şirketine maliyet tıpkı vakitte stok maliyeti manasına gelir. Bunu tüketicinin tarifesine yansıtmamız gerekir.
Güç fiyatlarında lokomotif petrol fiyatlarıdır, petrol meblağları şu anda 90-91 dolar mertebelerinde, biraz daha yükselmesi bekleniyor. Ancak petrol fiyatlarının Amerikan Merkez Bankası Fed’in faiz artırımıyla, tapering’le, varlık geri alımlarını azaltmayla önümüzdeki periyotta gevşeyeceğini düşünüyorum. Bahar aylarında buna paralel olarak gaz fiyatlarında da TTF’de 60-65 eurolar, tahminen daha da altını bakılırsaceğiz lakin, UkraynaRusya çatışması fiyatlarda epey oldukca değerli. Kuzey Akım’ın lisanslaması hayli değerli Avrupa meblağları için, direkt bizi de ilgilendiriyor. Hindistan ve birfazlaca Uzakdoğu ülkesinde sanayi dalı fiyatlardan dolayı üretimleri durdurdu, bu avantajı kaçırmamamız, üretime orta vermeden Avrupa ve Amerikan pazarını doldurmamız gerekiyor.
Güç kısıtları global rekabette bizi alt lige düşürür
İnanç SAK / Türkiye İktisat Siyasetleri Araştırma Vakfı (TEPAV) Kurucu Yöneticisi
Türkiye artık dünya ve Avrupa bedel zincirlerinin bir kesimi, Çin’den ayrılacaklar Türkiye’ye gelir mi diye bir arayış ortasındayız. bu biçimde bir devirde sanayicilere size doğalgaz, elektrik sağlayamıyoruz deyip, bir talimatla süreci yönetmeye çalışmak, planlama ve kesinti idaresi açısından problemli. Bugüne kadar yapılan yanılgıların yapılmaması gerekiyor, daha fazla şeff afl ık gerekiyor. Bunu şirketlerin üzerine bırakıyorsak şirketlerin kendi planlamalarını yapmaları için gereken doneleri hazırlamamız lazım.
Güç fiyatları bir müddetdir Avrupa’da ve dünyanın her tarafında aslına bakarsan artıyordu, lakin Türkiye’de bir ucuz elektrik devrinden çıkarak bugüne geldik. Haziran 2019 ile Haziran 2021 ihracat sayılarını karşılaştırdığımızda, Türkiye’nin aslında bir Güneydoğu Asya ülkesi üzere performans gösterdiğini görüyoruz. Çin üzere, Endonezya üzere ihracatımızı kıymetli ölçüde artırmışız, onlar %30’larda, biz %20’lerde artırmışız, bence son derece değerli bir performans. Ülkeler bazında ihracatımıza bakınca da, ağır olarak Amerika Birleşik Devletleri’ne demir-çelik satmaya başlamışız. Demir-çelik hayli güç kullanan, elektrik kullanan bölümlerden biri. Bu periyoda bir bütün olarak baktığımızda bu ihracat performansının da bu kesinti planlamasında dikkate alınması gerekiyordu. bu biçimde bir ucuz elektrik devrinden geçtik, daha sonra elektrik meblağlarını süratle artırdık, daha sonra da ölçüyle ilgili kısıntılarla karşılaştık.
Bu sürecin tesirlerini evvela içeride hissedeceğiz. İktisatta iç talebin de canlı olduğu bir ortamda bir arz kısıtı yaratıyorsanız, bu bir bayram tatili üzere sonlu olmayacak ve bundan daha sonra da devam edecekse daha ciddiye almamız gereken bir periyoda gerçek gidiyoruz. Bu arz kısıtı devam ederse fiyatlarda yeni bir baskı getirme ihtimali var. Global manada, Çin’den ayrılacak global paha zincirlerinden Türkiye’ye hangilerini getirebiliriz arayışında bizi bir alt kümeye indirecek bir durum.
Aslında biz bunu daima yapıyoruz: maliyeti biriktiriyoruz ve daha sonra iktisada şok veriyoruz. Ayrıyeten planlama sorununun aslında ne kadar kıymetli olduğunu görüyoruz. Bence planlama açısından, güç tedarikini gerçekleştiren kurumun müşterilerini daha güzel tanıyor olması lazım. Bölümlerle ilgili adımların işin aciliyeti ortaya çıkınca gündeme gelmemesi gerekiyor. Bu çeşit bahislerle ilgili nasıl önlemler alınabileceğini öncesinden daha detaylı düşünmek gerek.
Bence güçte bir acil hareket planına muhtaçlığımız var. bu biçimde bir durum ortaya çıktığında ne yapacağız, her ayrıntının düşünülüp yazılması lazım. Çok güç kullanan dalları biliyoruz. Yeşil dönüşümle hidrokarbonların üzerine bir maliyet getirmenin tartışılması gerektiği bir devrin tam başındayız. ötürüsıyla bu acil aksiyon planını o çerçeveye oturtabiliriz. En hayli güç kullanılan kesimler Avrupa Birliği’nin sonda karbon düzenlemesi sistemine tabi tuttuğu dallar, yani birinci tesirin nerelerden geleceğini görüyoruz.
Güç arz güvenliğinin idaresinde değerli faktörlerden biri şeff afl ık. Sanayicilere daha fazla öngörülebilirlik sağlamak gerekiyor. Pandemi süreci, hesap yapmayı zorlaştıran bir müddetç, kimse geçen yılın başında bu kadar fazla ihracat yapabileceğimizi bilmiyordu. Son derece dinamik bir müddetcin içerisindeyiz, bundan daha sonra önümüzdeki sürecin yapıtaşlarını yerine oturtmamız lazım. Yeşil Mutabakat süreci mi dersiniz, yeşil dönüşüm mü dersiniz, bu süreç devam edecek üzere gözüküyor. En son yeni Alman hükümetinde Yeşiller de doğalgazın yeşil yatırım sayılması konusuna evet dediler. ötürüsıyla başlangıçtaki konumların değişebileceğini, pragmatik olmak gerektiğini görüyoruz fakat yapıtaşlarını yerine oturtmak lazım.
Türkiye 2053’te net sıfır olacağız dedi, bu biçimde acil aksiyon planını hazırlamak daha da aciliyet kazanıyor. 2030-2035’de kömürden nasıl çıkacağımızı şimdiden planlamamız lazım. Enerjiyi tedarik edenin enerjiyi kimlere tedarik ettiğini biliyor olması lazım. bu biçimde bir dönüşüm programı tasarlanırken değişik aktörlerin her evrede nelerle karşılaşacağını nazaranbilmesi lazım. örneğin özel kesimin işlettiği termik santraller var, onlar nasıl dönüşecekler, bununla ilgili planlar, yanında bütçeleri olması lazım. Öngörülebilirliği ne kadar artırırsak bu krizlere karşı direncimizi de o kadar artıracağız.
Sanayi Bakanlığı’nın örneğin bu yeni periyodun teşvik sisteminin nasıl olması gerektiği konusunda daha yapan bir yol haritası ortaya koyması lazım. Şirketler kesiti açısından baktığımızda, bu dönüşümün nasıl gerçekleşeceği, ne cins stratejik tercihlere odaklanacağımız konusunda fikrimizin olması gerek. Bu fikirler olmadan biz 2030’da termik santralleri kapatıyoruz diye açıklamalar yapmanın hiç bir manası yok. Dinamik bir müddetcin içerisinde olduğumuz düşünülürse, öngörülebilirliği artırmak ve stratejik tercihlerimizi bütçeleriyle bir arada bir an evvelden ortaya koymak lazım.
Türkiye’nin baz yükünü sağlam bir kaynağa bağlamamız lazım
Mehmet DOĞAN / Gazday Genel Müdürü, Güç Uzmanı
Bu krizi niye yaşadık? Evet, İran gazı kesildi. İran, Türkmenistan’dan aldığı gazı bize veriyor, ülkenin kuzeyi soğuyunca o gazı kendisi çekiyor ve bize bir şey kalmıyor. Talep iddiasında kusur yaptık, talebi kışa göre planlamadık, lakin epey soğuk bir kış yaşadık. Bu sene suyumuzun olmaması hayli önemli eksiklikti, bunun planlamada göz önünde tutulması gerekiyordu. bir evvelki senelerda Silivri deposu tam dolu olarak kışa girerdik, bu sene yarı yarıya dolu olarak girdik. Kasım sonunda Silivri depomuzda 1,6 milyar metreküp gaz vardı, deponun kapasitesi 3,1 milyar metreküp. Bu deponun tam dolu olmaması gazımız yok manasına gelmiyor, ancak Silivri deposu tam dolu olursa alabileceğiniz çıkış kapasitesi daha yüksek oluyor. Ayrıyeten iletim sistemimiz eksiksiz değil, fazlaca yetersizlikler var. Bütün doğalgaz giriş noktalarının ölçülerini topluyoruz, diyoruz ki bir sorun yok. halbuki onu iletmekte birtakım yerlerde sorunlarımız var, projelendirilmiş fakat hayata geçirilmemiş sınırlar var, ötürüsıyla iletimde bir kısıt var. Lakin bu krizin asıl sebebi bana kalırsa planlama yanlışı.
Bu durumlara karşı önce prosedürünüzün olması lazım. Hangi daldan başlayarak kesinti yapacağınızı belirlemeniz lazım. Her şirketi listelersiniz, bu listeye göre de hareket edersiniz. ‘Herkes %60 kapasiteye düşsün’ formunda bir kesinti mantığı olmaz.
Bu kesintinin verdiği hasar hayli büyük, yabancı yatırımcılar açısından da geri döndürülemeyecek bir hasar verdi. Konuştuğum yabancı iletim sistemi operatörleri bizde hiç bu biçimde bir şey olmadı dediler, yani biz endüstrinin gücünü hiç bir vakit bu türlü kesmedik dediler. Bizde de birinci kere bu biçimde bir şey oldu.
Geçmişte Türkiye’ye bir tane boru sınırı geliyordu, o çizgi kesilirse natürel elektrik ve gaz kesilir. Fakat artık Türkiye o denli bir yer değil, Türkiye’nin güç sistemi artık büyüdü ve ona nazaran hareket etmemiz gerekiyor.
Yenilenebilir güç kaynakları emre amade değil, hammadde üreticisi olan tabiatla bir mukavele yapamıyoruz, yani bana rüzgar ver, bana güneş ver, diyemiyoruz. Ancak epeyce kıymetli kaynaklar, zira hammadde maliyeti yok. Ancak bunun kesinlikle denetim edilebilir bir yakıtla tamamlanması gerekir, illa doğalgaz olmak zorunda değil, rezervuarlı hidroelektrik santralleri de olur. Lakin suyun olmadığı senelerla da karşılaşabilirsiniz, bu biçimde doğalgaz kullanmak gerekir.
Türkiye’de ehemmiyet vermemiz gereken diğer yenilenebilir kaynaklar da var, örneğin biyometan. Türkiye’de şu anda 22 milyar metreküp biyometan kapasitesi var. Biz biyogazı biyometana çevirmiyoruz. Jeotermal kaynakları da örneğin kesinlikle elektrik üretimi için düşünmemek lazım, ısıtmada da, soğutmada da kullanılabilir.
Biz doğalgaz kontratlarını elimizden geldiğince yeniledik, BOTAŞ Rusya ile kontratını yeniledi 5,75 milyar metreküp olarak, Azerbaycan kontratını neredeyse yarı yarıya yeniledik üzere düşünebiliriz. Yani bu yenilemelerde geç kalsak bile bu kış krizine epeyce büyük bir tesiri olmadı.
Pekala bu kriz devam eder mi? Konuştuğum meteorologlar 7-17 Şubat tarihleri ortasının kritik olduğunu belirtiyor. O devirde de ardışık soğuk hava dalgası olabileceği belirtiliyor. Soğuk hava dalgası yaşarsak sanayicilerimiz dahil her insanın teyakkuzda olmasında yarar var.
Güç fiyatları olağanda bahar aylarından itibaren düşme eğiliminde, fakat o denli inanılmaz bir düşüş beklemeyin, kışa bakılırsa düşecek diyebiliriz. Kışın bin metreküp başına 1000 dolar olan fiyat, 700 dolar civarına gelecek, yani nazaranli olarak ucuzlayacak. Fakat uzun vadede yükselmesi büyük mümkünlük. Rusya-Ukrayna krizi fiyatlarda fazlaca hayli kıymetli, en ufak bir dalaşma, en ufak bir kelamlı atışma bile meblağları tırmandırır.
Türkiye’de güç dönüşümünde en kıymetli şey şu: Kömürden ivedilikle çıkmamız, kömürün yerine bir şey koymanız lazım. Yenilenebilir güç gerekli fakat emre amadeliği yok, Türkiye’nin baz yükünü sağlam bir kaynağa bağlamamız lazım, bu nükleer güç yahut doğalgaz olabilir.
Okumaya devam et...
İdare Konseyi Liderimiz Hakan Güldağ moderatörlüğünde gerçekleştirilen aktiflikte, güçteki arz ve fiyat krizinin başta endüstriciler ve organize sanayi bölgelerine yansımaları, krizin niçinleri, emsal krizlerin yaşanmaması için alınabilecek tedbirler ve güç piyasalarında yaşanan bu olağanüstü gelişmelerin güç dönüşümüne tesirleri uzman isimler tarafınca tartışıldı. Webinar’da konuşan OSBÜK Lideri Memiş Kütükcü, TEPAV Kurucu Lideri İnanç Sak, BOTAŞ Doğalgaz Alım Dairesi Eski Lideri Arif Aktürk ve GazDay Genel Müdürü Mehmet Doğan, güçte arz meşakkati yaşanmaması için talebin öncesinden planlanmasının ehemmiyetine ve güç altyapısında yapılması gereken yatırımlara dikkat çekti.
Türkiye’de sanayicilere, elektrik üreticilerine ve konutlara uygulanan güç fiyatlarının mevcut ve gelecekteki seyrinin de tartışıldığı webinar’da uzmanlar, yeşil dönüşüm sürecinde kömürden bir an evvel çıkılması gerektiğine, fakat yenilenebilir güç ve yenilikçi teknolojiler gelişirken doğalgazın kıymetli rol üstlenmeye devam edeceğine vurgu yaptı.
TÜRKİYE ÖNEMLİ BİR ARZ DÜŞÜNCESİ YAŞADI
Global güç piyasalarındaki olağanüstü gelişmeler 2021 yılının birinci aylarından itibaren hissedilmeye başladı. Pandeminin etkisinin azalması ve biroldukça bölümde üretimin hızlanmasıyla birlikte 2021 yılında güç talebinin artması beklenen bir gelişmeydi. Fakat pandemi daha sonrası periyotta süratle yükselen güç talebine beklenmedik öteki gelişmeler de eklenince, güç piyasalarında rekor fiyatlar ve güç tedariki için bir yarış baş gösterdi.
2021 yılının birinci aylarında dünyanın farklı yerlerinde olağanüstü iklim olayları yaşandı. Global iklim değişikliği yenilenebilir güç üretimini zorlaştırırken, nükleer ve kömürden de çıkış uğraşlarının olduğu bir ortamda doğalgaz talebinde önemli artışlar görüldü. bir epey ülkenin tıpkı anda doğalgaz depolarını doldurma telaşına girmesi, spot piyasalarda LNG meblağlarında rekor artışlara niye oldu. Güçte büyük oranda dışa bağımlı olan Türkiye de şüphesiz bu gelişmelerden etkilendi. Güç dalında bu çeşitten olağanüstü bir ortama daha evvel hiç rastlamadığını belirten Güç Bakanı Fatih Dönmez, kış başında yaptığı açıklamalarda rastgele bir ıstırap yaşanmaması için gerekli tedbirlerin alındığını söz ederek Türkiye’nin uzun devirli kontratlarla aldığı doğalgazın ehemmiyetine vurgu yaptı. Ocak ayı ortasında ise tüm Türkiye soğuk hava dalgasının tesiri altına girdi ve ülkede güç talebi tepeye çıktı. 19 Ocak 2022 tarihinde 288 milyon metreküp doğalgaz tüketimi ile bugüne kadarki en yüksek doğalgaz tüketimi gerçekleşti. Çabucak akabinde BOTAŞ, İran’dan gelen doğalgazın kesildiğini duyurdu. BOTAŞ ve TEİAŞ, arzitalep dengesizliğini yönetmek için kısıntı ve kesinti uygulamaya başladı.
BOTAŞ, sanayi kuruluşlarına bir yazı göndererek 21 Ocak itibariyle günlük tüketimi 300 bin metreküpün üzerinde olan kuruluşların kullanacağı gaz ölçüsünün kontratlarında belirtilen günlük gaz çekişi ölçüsünün %60’ına tekabül eden ölçü ile sınırlandığını duyurdu ve bu sınırlamaya uymayan kuruluşların cezalarla karşılaşacağını belirtti. Birebir kısıtlamanın doğalgaz kullanan elektrik santrallerine de getirilmesi elektrik arzında da kasvetlere niye oldu.
Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) ise Organize Sanayi Bölgeleri’ne 72 saatlik güç kesintileri uyguladı. Birtakım kritik kesimlere istisnalar tanınmakla bir arada, doğalgaz ve elektrik kesintileri üretim süreçlerinde bu kaynakları ağır olarak kullanan sanayi kuruluşlarını zora soktu. Sanayi tesislerine uygulanan elektrik kısıntısı 29 Ocak itibariyle kaldırılırken, doğalgazda uygulanan kısıntının ise 31 Ocak’tan itibaren %40’tan %20’ye düşürüleceği duyuruldu.
Endüstriciler, bu vakitte yaşadıkları kesintiler niçiniyle üretim süreçlerinin sekteye uğradığını, bilhassa yurtharicinden gelen siparişleri yetiştirmekte ve krizi muhataplarına anlatmakta dert yaşadıklarını belirtirken, meskenlerde rastgele bir kesinti yapılmayıp krizin tüm tesirlerinin sanayicilere yansıtılmasına reaksiyon gösterdi.
Güç arz güvenliğinin tartışıldığı bir ülke olmaktan çıkmaz zorundayız
Memiş KÜTÜKÇÜ / Organize Sanayi Bölgeleri Kuruluşu Lideri
İran Türkiye’ye doğalgaz akışını on gün mühletle durduracağını ilan ettiği gün, olağanüstü bir durum başladı. BOTAŞ, endüstriden ve elektrik üreten santrallerden, gaz çekişlerini %60’la sınırlamalarını istedi. Bu talimata uymayan tüketicilerin de cezai yaptırımla karşılaşacağını belirtti. Bu süreçte sanayi tesisleri ve OSB’ler bu kesintinin en büyük muhatabıydı. Son senelerda kuraklık niçiniyle hidroelektrik santrallerinden gereğince güç çekemedik, ötürüsıyla doğalgaz santrallerinin toplam elektrik üretiminin ortasındaki hissesi artmıştı. Doğalgazdaki kapasite sınırlaması elektrik arzını da etkiledi. Biz doğalgaz sınırlamalarının nasıl yönetileceğini konuşurken, çabucak gerisinden TEİAŞ’tan elektrik kesintisi haberi geldi. Türkiye genelinde OSB’lerde ortalama 3 gün süren bir elektrik kesintisi yaşandı.
İtalya’dan Çin’e kadar dünya haritası üstünde bir aks çizgisi çizin, bu çizgi üstündeki en büyük sanayi üretim ülkesi Türkiye’dir. ötürüsıyla sanayi üretiminde OSB’lerin hissesi epey önemli bir seviyede. Toplam sanayi üretiminin tükettiği elektriğin %45’ini, doğalgazın da %33’ünü OSB’ler tüketiyor. ötürüsıyla bu kısıtlamanın yükünün yarısı elektrik kesintisi bakımından OSB’lerdeydi, doğalgaz kısıntısı bakımından da üçte biri OSB’lerdeydi. Bu süreçte hayli zorlandık, odağımıza planlamayı aldık.
Bilhassa üretiminde, prosesinde doğalgaz kullanan firmalarımız zorlandı. Uzun vakittir yaşamadığımız, tahminen hiç yaşamadığımız bir müddetçle yüzleştik. Gücün iki değerli kaynağından birisi doğalgaz, birisi elektrik, bunların ikisinde de tıpkı anda kısıntıya gitmiş olmamız bizim için izahı mümkün olmayan bir müddetçti. Yabancı yatırımcılara bunu anlatmakta epey zorlandık. Güç, hammaddeden daha sonra sanayi üretiminin ana girdisi. Şayet siz güç arz güvenliğini sağlayamazsanız sanayi üretimini garanti altına alamazsınız, yatırımcı alamazsınız.
Emsal sıkıntıların yaşanmaması için bu tıp siyasetlerin şeff af yürütülmesi ve iştirakçi bir anlayışla üretilmesi son derece kritik. Doğalgazı konutlarda teşvik ettik, bilhassa hava kirliliği olan vilayetlerin gazlaşmasını destekledik, doğalgazı çağdaş yakıt olarak halkımıza sunduk, kömür tüketimini etraf hassasiyetlerinden dolayı sınırlamaya çalışıyoruz. Artık iklim değişikliği mutabakatından daha sonra termik santrallerle ilgili bir müddetç gündeme gelecekse buna karşı tahlilimiz ne olacak, Türkiye güç gereksinimini nasıl karşılamayı düşünüyor, bunların artık konuşulması lazım. Ayrıyeten önümüzdeki süreçte yenilenebilir güç imkanımızı sonuna dek kullanmamız gerek.
Doğalgazda uygulanan sübvansiyonun maliyeti tüm kullanıcılara şeffaf ve adil bir biçimde yayılmalı, düşük gelirli kümeye yönelik dayanak düzeneği öteki bir modelle yapılmalı. Türkiye bir müddetdir uygun ve ucuz güç kullanıyor, bu Türkiye’nin üretimini ve ihracatını değerli ölçüde destekledi. Lakin oluşan maliyetleri biriktiriyoruz ve tek seferde yüksek oranda fiyat ayarlamaları yapıyoruz. Endüstricinin bunu yönetebilmesi için oluşan maliyetleri fiyatlara yansıtmamız gerekiyor. ötürüsıyla Türkiye’nin fiyat siyasetinden arz siyasetine önümüzdeki süreçte kesinlikle güç arz güvenliğini sağlaması gerekiyor.
Kesintilerde sanayi üretiminden kaynaklanan maddi kayıpların göze alınarak bu biçimde bir tercihin bile isteye yapıldığını düşünüyorum. Zira genel kesinti uygulanmış olsaydı hane halkı da bundan etkilenecekti. Şu anda Türkiye’de en büyük tüketim %37,2 ile elektrik santrallerinde ve %26,2 ile konutlarda. Endüstrideki gaz tüketimi %24,6. Biz sanayi üretimiyle ve santrallerle bu kesinti sürecini yönetmeyi tercih ettik. Bence bu bir stratejik ve siyasi bir karardı. Üretimin aksamaması için endüstricinin isteği hiç bir vakit elektrik ya da doğalgaz kesintiyle karşı karşıya kalmamaktır. Fakat ülke bu biçimde bir fiili durumla karşı karşıya kalınca, bu biçimde bir tercihte bulunuldu, bunu da anlamaya çalışıyoruz. Bu sürecin elektrik ve gaz kesintisini Türkiye genelinde hudutlu kesintililerle gezdirerek yönetilmesi de mümkün olabilirdi. Bu süreçte olağan olarak endüstriciler “niçin her bahiste birinci fedakârlık yapması istenen biziz?” sorusunu sıkça sordular. Fakat sonuç olarak ülke olarak tekrar bu duruma düşmemeliyiz. Kesinlikle siyaset üretmeliyiz.
Türkiye’nin güç güvenliğini sağlamak için doğalgazın kaçınılmaz olduğu tabir ediliyor. Evet, güneşten güç üretilemediği devirlerde bir dengeleme, arza amade güç kaynağına gereksiniminiz var. Bu kesintileri yaşadığımız periyot, GES’ten de yararlanamadığımız bir devir oldu; zira Türkiye kar altındaydı ve GES’ler de bu vakitte elektrik üretmedi.
Ülkenin yeni iktisat modelini ve genel sanayi stratejisini üretim, ihracat ve istihdam olarak koyduk. Sanayiciden daha fazla üretmesini, yatırım, ihracat yapmasını ve daha fazla istihdam oluşturmasını istiyoruz. Lakin tıpkı sanayiciye diyoruz ki, sen daha fazla gaz tüketiyorsun, ötürüsıyla sen daha yüksek fiyat ödeyeceksin. Sanayicilerimiz bunu yatırımı, üretimi ve ihracatı adeta cezalandıran bir yaklaşım olarak nitelendiriyor. ötürüsıyla sanayicilerimizden yüksek sesle bir itiraz da kademeli fiyat uygulamasına geliyor.
Maliyet işin bir diğer boyutu, lakin güç arz güvenliğinin tartışıldığı bir ülke olmaktan süratle çıkmak zorundayız. Bunun için kesinlikle kaynak çeşitlendirilmesine, paydaşlarla birlikte geniş iştirakli bir siyaset oluşturulmasına ve ülkenin üretimini ivmelendirdiği bu devri riske atmayacak bir güç idaresine gereksinimimiz var.
Olmayan gaz en kıymetli gazdır
Arif AKTÜRK / BOTAŞ Doğalgaz Alım Dairesi Eski Lideri, Güç Uzmanı
İran az ya da fazlaca her yıl doğalgaz kesintisi yapar. Kendi tüketimi arttığında tüketicisinin gazını kesmemek için bu işi Türkiye’ye yansıtır. 23 Ocak’ta doğalgaz sistemine giriş ölçüleri 186 milyon metreküp/güne kadar düştü. Biz, üst üste giriş noktaları kapasitelerini topluyoruz, diyoruz ki 360 milyon metreküplük kapasitemiz var, fakat sisteme 186 milyon metreküp giriyor. bu biçimde bir durumda gazı kesmeden süreci direktörün imkanı yoktu.
Olmayan gaz en değerli gazdır. Sistemin bu cins krizlerden etkilenmemesi için piyasada özgürleşmenin tam sağlanması gerekiyor, arz-talep istikrarının fiyatlara yansıması gerekiyor. 4646 sayılı yasaya bakılırsa, doğalgazımızın ithalatı için mukavele ölçülerine bağlı lisanslama yapıyoruz. EPDK vakit zaman spot kapasite ihalelerine çıkıyor ancak anlık biçimde sisteme ek gazın girip ve çıkabilmesi gerekiyor. Endüstrici bu kesinti periyodunda bedelini ödemeye hazır olsa bile gaz bulamadı. Özgürleşme ile piyasadaki tedarikçi sayısının artması gerekiyor, ithalattaki ticari ve hukuksal pürüzlerin ortadan kaldırılması gerekiyor. örneğin gazımızın kesik olduğu periyotta TürkAkım 2 ve TANAP’tan günde 70 milyon metreküp gaz Türkiye üzerinden Avrupa’ya gidiyordu. Acilen Trakya’da Avrupa’yla hem elektrikte hem doğalgazda, iki tarafl ı ticareti gerçekleştirmemiz ve bunun önündeki türel, teknik pürüzleri kaldırmamız gerekiyor. Bunu yapabilmiş olsaydık, elektrik kesildiğinde bedelini ödemek isteyen endüstrici Avrupa’dan elektrik ya da gaz ithal edebilirdi.
Ankara’nın doğusunda TANAP’tan BOTAŞ’ın iletim sistemine en az 1 ya da 2 adet gaz girişinin tesis edilmesi gerekiyor. Marmara Ereğlisi’ne, BOTAŞ’ın LNG terminaline 4. tankın yapılması, yeni bir giriş noktası olarak Antalya da 4. FSRU’nun yapılması gerekir. Mersin Karaman iletim çizgisi çift taraflı çalışacak biçimde düzenlenmelidir. Dörtyol FSRU’sunun mendireği acilen yapılmalı. Fakat bunlardan evvel çalışan bir pazarı kurmamız gerekiyor.
Herkes gazın konforunu yaşamak ister, düğmeye bastığınızda kombiniz çalışıyor, merkezi sistemde meskenlerimiz sıcak. İngiltere’de oda sıcaklığı 20 dereceyken biz 23-24 derecede sıcak konutumuzda oturuyoruz, bunun için de maliyetinden daha düşük bedel ödüyoruz. Hala gaz fiyatını sübvanse ediyoruz. Tüketiciye yönelik gaz tutarlarımızı Avrupa’daki fiyatla kıyaslayın: ortada yarı yarıya fark var ve sübvansiyonla bu sistemi devam ettirmemizin imkânı yok. Dar gelirlileri finanse etmek için, yalnızca bu gayeyle kullanılmak üzere dar gelirli dayanak güç fonu oluşturabiliriz. Benim sübvansiyona gereksinimim yok, ancak Ayşe teyzenin, Mehmet amcanın sübvansiyona muhtaçlığı var, bunun direkt, BOTAŞ’ın bilançosundan değil genel bütçeden yapılması gerekiyor. Sübvansiyonun iletimden ve ticaretten sorumlu bir kamu kuruluşunun bilançosuna yüklenmesi yanlışsız değil. Her sene bütçe kanununa bir kaynak koyarak dar gelirliye direkt sübvansiyon yapmanız gerekiyor. Tahminen bir daha sübvansiyon yapılacaksa konutta kademeli vergilendirmeye geçilebilir, belirli bir limite kadar %1 KDV, onun üzerine %8-18, hatta fazlaca tüketenin KDV’sini %23-25’e çıkarabiliriz. BOTAŞ’ın bilançosundan sübvansiyon yaparsanız, BOTAŞ’ın yatırım muhtaçlıklarını karşılamasının imkânı yok.
Şapkayı önümüze koyup daha bütünsel düşünmemiz gerekiyor, 2001 yılında çıkarmış olduğumuz 4646 sayılı Doğalgaz Piyasası Kanunu’nu çalıştıramıyoruz. Biz liberal bir piyasa mıyız, değiliz; devletçi bir piyasa mıyız, değiliz. Bu kesintileri, bunlara bütünsel bakmazsak gelecek senelerda da maalesef yaşayacağız.
Güç arz güvenliği epey kıymetli. Güçte kısa vade 1-3 yıl, orta vade 5-10, uzun vadeyse 30-50 yıl. Siyasi iradelerin ömrü seçim devirleriyle sonlu, güçte bir devlet siyasetimiz yok. Güç arz güvenliği konusunda muhalefetiyle, sivil toplum örgütleriyle, maliyesiyle, finansıyla, Sanayi Bakanlığı’yla, Güç Bakanlığı’yla bir topyekûn devlet siyaseti geliştirilmesi gerekiyor. bir daha sanayi envanterinde güç tüketim yoğunluğu, güç kesintilerinin sektörel tesiri, endüstrinin müşteri tedarik zinciri, ihracat irtibatları vs. üzere dataların önümüzde hazır olması gerekiyor. Sürecin tüm tedarik zincirleriyle birlikte kıymetlendirilmesi gerekiyor.
Güneş santrallerinin sayısını artırdığımızda doğalgaz muhtaçlığı artacak, zira güneş gücünün emre amadeliği hudutlu. Gündüz ve yaz periyodunda elektriği fazla üretebilirsiniz, ancak güneşin geçiş devirlerinde emre amade bir santral yapısına muhtaçlık var, bu da doğalgaz santralleriyle yönetilir.
Avrupa’da olduğu üzere kent girişlerine LNG tanklarıyla, LNG depolayarak kesinti kısıntı durumlarında kentin bir kısmını giriş noktalarında besleyebiliriz, kısmi de olsa tahminen yararı olur. Fakat bunu yapmak da hem dağıtım şirketine maliyet tıpkı vakitte stok maliyeti manasına gelir. Bunu tüketicinin tarifesine yansıtmamız gerekir.
Güç fiyatlarında lokomotif petrol fiyatlarıdır, petrol meblağları şu anda 90-91 dolar mertebelerinde, biraz daha yükselmesi bekleniyor. Ancak petrol fiyatlarının Amerikan Merkez Bankası Fed’in faiz artırımıyla, tapering’le, varlık geri alımlarını azaltmayla önümüzdeki periyotta gevşeyeceğini düşünüyorum. Bahar aylarında buna paralel olarak gaz fiyatlarında da TTF’de 60-65 eurolar, tahminen daha da altını bakılırsaceğiz lakin, UkraynaRusya çatışması fiyatlarda epey oldukca değerli. Kuzey Akım’ın lisanslaması hayli değerli Avrupa meblağları için, direkt bizi de ilgilendiriyor. Hindistan ve birfazlaca Uzakdoğu ülkesinde sanayi dalı fiyatlardan dolayı üretimleri durdurdu, bu avantajı kaçırmamamız, üretime orta vermeden Avrupa ve Amerikan pazarını doldurmamız gerekiyor.
Güç kısıtları global rekabette bizi alt lige düşürür
İnanç SAK / Türkiye İktisat Siyasetleri Araştırma Vakfı (TEPAV) Kurucu Yöneticisi
Türkiye artık dünya ve Avrupa bedel zincirlerinin bir kesimi, Çin’den ayrılacaklar Türkiye’ye gelir mi diye bir arayış ortasındayız. bu biçimde bir devirde sanayicilere size doğalgaz, elektrik sağlayamıyoruz deyip, bir talimatla süreci yönetmeye çalışmak, planlama ve kesinti idaresi açısından problemli. Bugüne kadar yapılan yanılgıların yapılmaması gerekiyor, daha fazla şeff afl ık gerekiyor. Bunu şirketlerin üzerine bırakıyorsak şirketlerin kendi planlamalarını yapmaları için gereken doneleri hazırlamamız lazım.
Güç fiyatları bir müddetdir Avrupa’da ve dünyanın her tarafında aslına bakarsan artıyordu, lakin Türkiye’de bir ucuz elektrik devrinden çıkarak bugüne geldik. Haziran 2019 ile Haziran 2021 ihracat sayılarını karşılaştırdığımızda, Türkiye’nin aslında bir Güneydoğu Asya ülkesi üzere performans gösterdiğini görüyoruz. Çin üzere, Endonezya üzere ihracatımızı kıymetli ölçüde artırmışız, onlar %30’larda, biz %20’lerde artırmışız, bence son derece değerli bir performans. Ülkeler bazında ihracatımıza bakınca da, ağır olarak Amerika Birleşik Devletleri’ne demir-çelik satmaya başlamışız. Demir-çelik hayli güç kullanan, elektrik kullanan bölümlerden biri. Bu periyoda bir bütün olarak baktığımızda bu ihracat performansının da bu kesinti planlamasında dikkate alınması gerekiyordu. bu biçimde bir ucuz elektrik devrinden geçtik, daha sonra elektrik meblağlarını süratle artırdık, daha sonra da ölçüyle ilgili kısıntılarla karşılaştık.
Bu sürecin tesirlerini evvela içeride hissedeceğiz. İktisatta iç talebin de canlı olduğu bir ortamda bir arz kısıtı yaratıyorsanız, bu bir bayram tatili üzere sonlu olmayacak ve bundan daha sonra da devam edecekse daha ciddiye almamız gereken bir periyoda gerçek gidiyoruz. Bu arz kısıtı devam ederse fiyatlarda yeni bir baskı getirme ihtimali var. Global manada, Çin’den ayrılacak global paha zincirlerinden Türkiye’ye hangilerini getirebiliriz arayışında bizi bir alt kümeye indirecek bir durum.
Aslında biz bunu daima yapıyoruz: maliyeti biriktiriyoruz ve daha sonra iktisada şok veriyoruz. Ayrıyeten planlama sorununun aslında ne kadar kıymetli olduğunu görüyoruz. Bence planlama açısından, güç tedarikini gerçekleştiren kurumun müşterilerini daha güzel tanıyor olması lazım. Bölümlerle ilgili adımların işin aciliyeti ortaya çıkınca gündeme gelmemesi gerekiyor. Bu çeşit bahislerle ilgili nasıl önlemler alınabileceğini öncesinden daha detaylı düşünmek gerek.
Bence güçte bir acil hareket planına muhtaçlığımız var. bu biçimde bir durum ortaya çıktığında ne yapacağız, her ayrıntının düşünülüp yazılması lazım. Çok güç kullanan dalları biliyoruz. Yeşil dönüşümle hidrokarbonların üzerine bir maliyet getirmenin tartışılması gerektiği bir devrin tam başındayız. ötürüsıyla bu acil aksiyon planını o çerçeveye oturtabiliriz. En hayli güç kullanılan kesimler Avrupa Birliği’nin sonda karbon düzenlemesi sistemine tabi tuttuğu dallar, yani birinci tesirin nerelerden geleceğini görüyoruz.
Güç arz güvenliğinin idaresinde değerli faktörlerden biri şeff afl ık. Sanayicilere daha fazla öngörülebilirlik sağlamak gerekiyor. Pandemi süreci, hesap yapmayı zorlaştıran bir müddetç, kimse geçen yılın başında bu kadar fazla ihracat yapabileceğimizi bilmiyordu. Son derece dinamik bir müddetcin içerisindeyiz, bundan daha sonra önümüzdeki sürecin yapıtaşlarını yerine oturtmamız lazım. Yeşil Mutabakat süreci mi dersiniz, yeşil dönüşüm mü dersiniz, bu süreç devam edecek üzere gözüküyor. En son yeni Alman hükümetinde Yeşiller de doğalgazın yeşil yatırım sayılması konusuna evet dediler. ötürüsıyla başlangıçtaki konumların değişebileceğini, pragmatik olmak gerektiğini görüyoruz fakat yapıtaşlarını yerine oturtmak lazım.
Türkiye 2053’te net sıfır olacağız dedi, bu biçimde acil aksiyon planını hazırlamak daha da aciliyet kazanıyor. 2030-2035’de kömürden nasıl çıkacağımızı şimdiden planlamamız lazım. Enerjiyi tedarik edenin enerjiyi kimlere tedarik ettiğini biliyor olması lazım. bu biçimde bir dönüşüm programı tasarlanırken değişik aktörlerin her evrede nelerle karşılaşacağını nazaranbilmesi lazım. örneğin özel kesimin işlettiği termik santraller var, onlar nasıl dönüşecekler, bununla ilgili planlar, yanında bütçeleri olması lazım. Öngörülebilirliği ne kadar artırırsak bu krizlere karşı direncimizi de o kadar artıracağız.
Sanayi Bakanlığı’nın örneğin bu yeni periyodun teşvik sisteminin nasıl olması gerektiği konusunda daha yapan bir yol haritası ortaya koyması lazım. Şirketler kesiti açısından baktığımızda, bu dönüşümün nasıl gerçekleşeceği, ne cins stratejik tercihlere odaklanacağımız konusunda fikrimizin olması gerek. Bu fikirler olmadan biz 2030’da termik santralleri kapatıyoruz diye açıklamalar yapmanın hiç bir manası yok. Dinamik bir müddetcin içerisinde olduğumuz düşünülürse, öngörülebilirliği artırmak ve stratejik tercihlerimizi bütçeleriyle bir arada bir an evvelden ortaya koymak lazım.
Türkiye’nin baz yükünü sağlam bir kaynağa bağlamamız lazım
Mehmet DOĞAN / Gazday Genel Müdürü, Güç Uzmanı
Bu krizi niye yaşadık? Evet, İran gazı kesildi. İran, Türkmenistan’dan aldığı gazı bize veriyor, ülkenin kuzeyi soğuyunca o gazı kendisi çekiyor ve bize bir şey kalmıyor. Talep iddiasında kusur yaptık, talebi kışa göre planlamadık, lakin epey soğuk bir kış yaşadık. Bu sene suyumuzun olmaması hayli önemli eksiklikti, bunun planlamada göz önünde tutulması gerekiyordu. bir evvelki senelerda Silivri deposu tam dolu olarak kışa girerdik, bu sene yarı yarıya dolu olarak girdik. Kasım sonunda Silivri depomuzda 1,6 milyar metreküp gaz vardı, deponun kapasitesi 3,1 milyar metreküp. Bu deponun tam dolu olmaması gazımız yok manasına gelmiyor, ancak Silivri deposu tam dolu olursa alabileceğiniz çıkış kapasitesi daha yüksek oluyor. Ayrıyeten iletim sistemimiz eksiksiz değil, fazlaca yetersizlikler var. Bütün doğalgaz giriş noktalarının ölçülerini topluyoruz, diyoruz ki bir sorun yok. halbuki onu iletmekte birtakım yerlerde sorunlarımız var, projelendirilmiş fakat hayata geçirilmemiş sınırlar var, ötürüsıyla iletimde bir kısıt var. Lakin bu krizin asıl sebebi bana kalırsa planlama yanlışı.
Bu durumlara karşı önce prosedürünüzün olması lazım. Hangi daldan başlayarak kesinti yapacağınızı belirlemeniz lazım. Her şirketi listelersiniz, bu listeye göre de hareket edersiniz. ‘Herkes %60 kapasiteye düşsün’ formunda bir kesinti mantığı olmaz.
Bu kesintinin verdiği hasar hayli büyük, yabancı yatırımcılar açısından da geri döndürülemeyecek bir hasar verdi. Konuştuğum yabancı iletim sistemi operatörleri bizde hiç bu biçimde bir şey olmadı dediler, yani biz endüstrinin gücünü hiç bir vakit bu türlü kesmedik dediler. Bizde de birinci kere bu biçimde bir şey oldu.
Geçmişte Türkiye’ye bir tane boru sınırı geliyordu, o çizgi kesilirse natürel elektrik ve gaz kesilir. Fakat artık Türkiye o denli bir yer değil, Türkiye’nin güç sistemi artık büyüdü ve ona nazaran hareket etmemiz gerekiyor.
Yenilenebilir güç kaynakları emre amade değil, hammadde üreticisi olan tabiatla bir mukavele yapamıyoruz, yani bana rüzgar ver, bana güneş ver, diyemiyoruz. Ancak epeyce kıymetli kaynaklar, zira hammadde maliyeti yok. Ancak bunun kesinlikle denetim edilebilir bir yakıtla tamamlanması gerekir, illa doğalgaz olmak zorunda değil, rezervuarlı hidroelektrik santralleri de olur. Lakin suyun olmadığı senelerla da karşılaşabilirsiniz, bu biçimde doğalgaz kullanmak gerekir.
Türkiye’de ehemmiyet vermemiz gereken diğer yenilenebilir kaynaklar da var, örneğin biyometan. Türkiye’de şu anda 22 milyar metreküp biyometan kapasitesi var. Biz biyogazı biyometana çevirmiyoruz. Jeotermal kaynakları da örneğin kesinlikle elektrik üretimi için düşünmemek lazım, ısıtmada da, soğutmada da kullanılabilir.
Biz doğalgaz kontratlarını elimizden geldiğince yeniledik, BOTAŞ Rusya ile kontratını yeniledi 5,75 milyar metreküp olarak, Azerbaycan kontratını neredeyse yarı yarıya yeniledik üzere düşünebiliriz. Yani bu yenilemelerde geç kalsak bile bu kış krizine epeyce büyük bir tesiri olmadı.
Pekala bu kriz devam eder mi? Konuştuğum meteorologlar 7-17 Şubat tarihleri ortasının kritik olduğunu belirtiyor. O devirde de ardışık soğuk hava dalgası olabileceği belirtiliyor. Soğuk hava dalgası yaşarsak sanayicilerimiz dahil her insanın teyakkuzda olmasında yarar var.
Güç fiyatları olağanda bahar aylarından itibaren düşme eğiliminde, fakat o denli inanılmaz bir düşüş beklemeyin, kışa bakılırsa düşecek diyebiliriz. Kışın bin metreküp başına 1000 dolar olan fiyat, 700 dolar civarına gelecek, yani nazaranli olarak ucuzlayacak. Fakat uzun vadede yükselmesi büyük mümkünlük. Rusya-Ukrayna krizi fiyatlarda fazlaca hayli kıymetli, en ufak bir dalaşma, en ufak bir kelamlı atışma bile meblağları tırmandırır.
Türkiye’de güç dönüşümünde en kıymetli şey şu: Kömürden ivedilikle çıkmamız, kömürün yerine bir şey koymanız lazım. Yenilenebilir güç gerekli fakat emre amadeliği yok, Türkiye’nin baz yükünü sağlam bir kaynağa bağlamamız lazım, bu nükleer güç yahut doğalgaz olabilir.
Okumaya devam et...