Dünyanın bir epey yerinde, dinle siyaset, iç içe geçmiş durumda. Hıristiyanlığın Ortodoksluk mezhebi de, siyasetin ağır müdahalesine maruz kalmakta.
Ortodoks dünyasının iki değerli merkezi olan Fener Patrikhanesi (Ortodoksluğun manevi merkezi olarak kabul edilir) ile Moskova Patrikhanesi (dünyada en kalabalık Ortodoks cemaatine sahip olan kilise) içindeki münasebetler, bundan üç yıl evvel, Ukrayna krizi niçiniyle kopmuştu. Fener Patrikhanesi, Ukrayna’nın Moskova’nın alanına değil, kendisinin alanına girdiğini ilan etmiş ve bu, Ukrayna’ya büyük ehemmiyet veren Moskova Patrikhanesi’nin, Fener’le bütün diyaloğu koparmasına niye olmuştu. Ukrayna konusunun iki kilisenin çatışmasına yol açması, şaşırtan değil. Çünkü birincisi, Ruslar, tarihteki birinci başşehirlerinin, bugünkü Ukrayna’nın başşehri Kiev olduğunu, yani, bugünkü Ukrayna’nın, kendilerinin geldiği yer olduğunu savunur. İkincisi, Kiev, Rus Ortodoksları açısından kutsal bir kenttir ve Rus Ortodokslarının en büyük manastırı olan ve Ruslar açısından büyük bir hac merkezi olan Peçersk Manastırı, burada bulunur. ötürüsıyla, Ukrayna’yı hem Ruslar, birebir vakitte Rus Ortodoks Kilisesi (Moskova Patrikhanesi) açısından son derece kıymetli, son derece hassas kılan ulusal ve dini niçinler vardır. Ukrayna meselesinin Fener’le Moskova içinde kopmaya yol açmasının değerli bir sebebi de, hususun, dini çatışmadan çok, siyasi çatışma olmasıdır: 1940’ların ortalarından beridir ABD ve Sovyetler Birliği (ve şimdiki Rusya), Doğu Avrupa ve Balkanlar’da yaşayan Ortodoks halkları kendi tesirleri altına almak için, kiliseleri kullanır. O devirlerden beridir Kremlin idaresi Moskova Patrikhanesi’ni desteklerken, ABD de, Fener Patrikhanesi’ni destekliyor. Ukrayna da, hem ABD birebir vakitte Rusya açısından büyük jeopolitik değere sahip. Ukrayna’daki siyasi krizler, ABD’yle Rusya içindeki bu siyasi çekişmeden bağımsız değil. Fener’le Moskova içindeki Ukrayna krizi de, tıpkı biçimde, ABD’yle Rusya içindeki bu siyasi krizden başka düşünülemeyecek bir sorun. Hakikaten Fener Patriği Bartholomeos, Ukrayna’yı kendi bölgesi ilan edip burada kendisine bağlı bir kilise teşkilatı kurduğunda, bunu birinci tebrik eden, ABD idaresi olmuştu. ABD, Fener’in Ukrayna’da Moskova’dan farklı bir kilise kurmasını, Ukrayna’yı Rusya’dan uzaklaştırıp ABD’ye yakınlaştıran bir uygulama olarak görüyor.
İLGİLİ KİTABA ULAŞMAK İÇİN BURAYA TIKLAYABİLİRSİNİZ…
FENER PATRİĞİ’NİN UKRAYNA ATILIMI
Fener Patriği Bartholomeos’un bu yıl Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski’nin davetlisi olarak Ukrayna’ya gelmesi de, hem Rusya idaresinin birebir vakitte Moskova Patrikhanesi’nin yansısına niye oldu. Bu ziyaretin sonuçlarını ve Ortodoks dünyasındaki yeni tansiyonları, farklı bir yazıda değerlendireceğim. Ancak Fener Patriği’nin bu son Ukrayna ziyaretinde bir konuşmada yaptığı iki çift kelam, farklı bir yazıyı gerekli kılıyor:
Fener Patriği, Kiev’de yaptığı konuşmada, Fener Patrikhanesi’nin hem Rus Ortodoks Kilisesi’nin birebir vakitte bütün öteki Ortodoks kiliselerinin anası olduğunu öne sürdü ve Fener’in, “tıpkı bir annenin çocuklarını affetmesi gibi” Moskova’yı affetmeye hazır olduğunu söylemiş oldu. halbukiki ne Moskova ne de öteki Ortodoks kiliseleri, Fener’i ana kilise olarak tanımıyor. Fener Patrikhanesi. (ya da tarihi ismiyle İstanbul Patrikhanesi), başka Ortodoks Kiliseleri tarafınca yalnızca “eşitler içinde birinci” olarak tanınıyor. Yani, dünyadaki ondört Ortodoks kilisesi, Fener’e hürmet etse de, Fener’e bağlı değil. Fener, Vatikan’ın Katolik dünyasında sahip olduğu yetkilere sahip değil. ABD’nin Fener aracılığıyla Ortodoks halkları etkileme isteğine karşın gerçek, bu biçimde.
Fener Patriği’nin bir başka kelamı, daha da tartışma yaratan cinsten: Bartholomeos, Fener Patrikhanesi’nin tarih boyunca, “diğer kimilerinden farklı olarak”, elinde İncil’le gittiği halkları asimile etmeye çalışmadığını söylemiş.
Sanki, Fener Patriği, “diğer kimilerinden farklı olarak” derken, kimi kastetti? Katolik Kilisesi’ni kastettiği söylenebilir, çünkü Katolik Kilisesi’nde, 1963-64 senelerındaki İkinci Vatikan Konsili’ne kadar, ulusal lisanlar değil, yalnızca Latince kullanılıyordu. Ortodoks Kiliseleri ise, ulusal kültürlerin ve ulusal kimliklerin gelişimi için daha uygun imkânlar sunmaktaydı. Bu sayede, bir fazlaca Ortodoks millet, kiliselerinde kendi lisanlarında ibadet etmiş ve bu biçimdelikle, Ortodoks kiliseler, bir hayli millette ulusal kültürün korunmasını, daha sonradan da, milliyetçiliğin yükselmesini sağlamıştır. (Ortodoks kiliselerinde ana lisanda ibadet özgürlüğü, Aziz Pavlos’un “bir kilisede ben, bilinmeyen bir lisanda onbin söz söylemektense, her insanın anlayacağı beş adet kelam söylemeyi tercih ederim”, lafına dayandırılmaktadır (İncil, Korintliler-I Kısmı, 14:19)). Ancak Fener Patriği Bartholomeos’un Kiev’de Katolik temsilcilerle görüşmesine ve Hristiyan dünyasının gelecekteki birleşmesine dair sıcak bildiriler vermesine bakarsak, Fener Patriği’nin bu sert sözlerle Katolikler’i kastetmediği kararına varabiliriz. Fener Patriği muhtemelen, Ukrayna ulusal kimliğini tanımamakla suçlanan Rus Ortodoks Kilisesi’ni kastetmekteydi.
Pekala, hakikaten de Fener, sütten çıkmış ak kaşık mı?
BİZANS VE MİSYONERLER
Tarihe baktığımızda, Ortodoks dünyasında genel olarak ulusal kültürlere müsamaha gösterilmesine karşılık, Fener’in (veya tarihî ismiyle İstanbul Patrikhanesi’nin) Rum/Yunan olmayan milletlere karşı hiç de müsamaha göstermeye istekli olmadığını görüyoruz.
Bizans, Ortodoks dünyası ortasında ilahiyat bahislerine ait büyük çatışmaların (Baba-Oğul-Kutsal Ruh Üçlüsü’ne, İsa’nın Tanrısallığına, ikonların yasaklanmasına dair tartışmaların) üstesinden geldikten daha sonra, 800’lü senelerdan itibaren, civar ülkelere yönelik misyonerlik faaliyetlerine girişti. Dinin hükümran olduğu Ortaçağ’da, dinle diplomasi birlikte yürüyor, Bizans, etraf ülkeleri Ortodoks yaparak bunları kendi tesir alanına almaya çalışıyordu.
Bu çerçevede, köken olarak Makedon Slavlarından olan Bizanslı iki misyoner kardeş (Kiril ve Methodios), Slav halklarını tesir altına almak için, Yunan alfabesinden esinlenen özel bir alfabe geliştirdi. Bugünkü Çek Cumhuriyeti’nde bulunan Moravya’ya gittiler ve burada, Slav kökenli Çeklerin içinde, büyük bir cemaat kurmayı başardılar. Ne var ki, bu iki kardeş ölünce, onların öğrencileri, bölgedeki Alman-Katoliklerin baskısına dayanamayıp burayı terk etmek zorunda kaldılar. Balkanlar’a geldiklerinde, ustalarının alfabesini geliştirdiler ve bu alfabe, “Kiril Alfabesi” ismini aldı. O periyotta, Bulgaristan, Hristiyanlığı kabul etmiş bulunuyordu (Hristiyanlığı benimseyen Bulgar Hükümdarı Boris Han, birinci başta Hristiyanlığı Roma’dan kabul etmeye niyetlenmiş, lakin büyük bir Bizans ordusunun hududa dayanması üzerine, Ortodoksluk’ta karar kılmıştı). 865’te Bulgaristan’ın Ortodoksluğu resmi din olarak kabul etmesinden daha sonra Boris Han, Bizans’ın (ve İstanbul Patrikhanesi’nin) dini baskılarını hissetmeye başladı. Bu niçinle, Katolikliğe yöneldi. Bu gelişme, öteki etkenlerle birlikte, Katoliklerle Ortodokslar içindeki birinci bölünmeye niye olacaktı. Ne var ki Boris, Roma’nın kendisine İstanbul’un/Bizans’ın verdiğinden çoksını vermeye niyetinin olmadığını anladı ve İstanbul Patrikhanesi’nin Bulgar Kilisesi’ne özerklik vermeyi kabul etmesinin akabinde Boris Han, tekrar Ortodoks oldu. Fakat, İstanbul Kilisesi’nin Bulgaristan’da Rumlaştırma/Yunanlaştırma faaliyeti yürütmesinden çekinen Boris Han, Kilise Slavcasının, ibadet ve ilahiyat lisanı olarak geliştirilmesi talimatını verdi. ötürüsıyla, Bulgarların o periyotta Bizans/İstanbul Patrikhanesi tarafınca asimile edilmemesi, Boris Han’ın teşebbüslerinin bir kararıydu; İstanbul Patrikhanesi’nin müsamahasının değil.
BULGAR KİLİSESİ’NİN VARLIĞI
Ortaçağ’da, bağımsız (otosefal) bir Bulgar kilisesinin varlığı, Bulgaristan’ın bağımsızlığı ile direkt ilişkiliydi. Birinci Bulgar Çarlığı 10. Yüzyılda yıkılınca bu, Bulgar Kilisesi’nin de lağvedilerek İstanbul’a bağlanmasına yol açmıştı.
ondan sonrasında kurulan İkinci Bulgar Çarlığı vaktinde Bulgar Ortodoks Kilisesi, bir daha kuruldu. Lakin Bulgar ve Sırp kiliselerinin kurularak otosefal (bağımsız) statüye kavuşmaları, İstanbul Patrikhanesi’nin âlâ niyetinden değil, Bizans’ın ve İstanbul Patrikhanesi’nin ortasında bulundukları sıkıntı kurallardan kaynaklanmaktaydı: Bizans’ın başşehri, 1204 yılında Katolik Haçlılar tarafınca işgal edilmiş ve Bizans, bir süreliğine tarih sahnesinden çekilmişti. İstanbul’un Latin işgalinde olduğu bu kurallarda, Bizans topraklarının üç farklı bölgesinde, üç farklı hanedan, Bizans’ı temsil savıyla ortaya çıkmıştı: Trabzon’da Kommenos Hanedanı, Epir’de Angelos Hanedanı, İznik’teyse, Laskaris Hanedanı, kendilerinin Bizans’ı temsil ettikleri teziyle ortaya çıktı. İstanbul’un son patriği de, Latinlerin İstanbul’u istilası daha sonrasındaki kaosta ömrünü kaybetmiş ve kendisinden daha sonra gelecek bireye ilişkin hiç bir şey söylememişti. Bu koşullarda, İznik’teki ruhbanın mı, Trabzon’daki ruhbanın mı yoksa Epir’deki ruhbanın mı İstanbul Patrikhanesi’nin varisi olacağı, belirli değildi. Bu kurallarda, İznik’teki ruhbanın Bulgar ve Sırp kiliseleri ile irtibat kurarak bunlara bağımsızlık (otosefallik) vermesi, o kiliselerin de İznik’teki kiliseyi İstanbul Patrikhanesi’nin varisi olarak kabul etmesini sağladı.
İznik’teki idare, 1261’de İstanbul’u Latinlerden alıp Bizans İmparatorluğu’nu tekrar kurduysa da, bir daha kurulan bu Bizans’ın, bir vakit içinderın kuvvetli Bizans’ıyla hiç bir alakası yoktu: Bütün ticaret yolları Venediklilerle Cenevizlilerin eline geçmiş, ülkenin her yerinde, imparatordan bağımsız hareket eden lokal beyefendiler ortaya çıkmıştı. İstanbul Patrikhanesi’nin, Bizans’ta tartısı artsa da, Bizans Devleti’nin hudutları giderek daralıyordu.
İstanbul Patrikhanesi, altın çağını, Osmanlı’nın İstanbul’u fethetmesinden daha sonrasında yaşadı. Fatih Sultan Mehmet, bütün Ortodoks tebaasını Rum Patriği aracılığıyla denetlemek istediği için, Rum Patriği’ni, cemaatin dünyevi işleri konusunda da kelam sahibi yaptı. Ayrıyeten, Osmanlı Devleti Balkanlar’da yayıldıkça, buralardaki Bulgar ve Sırp kiliseleri de kapatılıp İstanbul Patrikhanesi’ne bağlanıyordu. Sırp Patrikhanesi, 1500’lü senelerda, Sırp kökenli Sokollu Mehmet Paşa’nın teşebbüsüyle yeniden kurulduysa da, 1700’lerde yine kapatıldı. Bulgarlarda ise Batı Bulgar Kilisesi olarak da bilinen, Makedonya’daki Ohrid Kilisesi bir süre varlığını sürdürecek, ancak 1700’lü senelerda, onun da varlığına Fener son verecekti.
RUMLAŞMIŞ BULGARLAR
Fener Patrikhanesi, 1700’lü senelerda, Patrik Samuel’in devrinde, Balkan Slavlarını (Bulgarlar ve Sırplar) Rumlaştırma eforuna girişti. bu vakitte, Sırp ve Batı Bulgar (Ohrid) kiliseleri kapatıldı ve köy okulların da bile Bulgarca eğitim, yasaklandı. Sırplar nispeten uzakta bulunduklarından, Fener’in Rumlaştırma siyasetinden fazla etkilenmediler. İstanbul’a daha yakında olan Bulgarlarda ise Rumlaştırma siyaseti, tesirini daha ağır gösterdi. 1700’lü yılların sonu ve 1800’lerin başlarında, bilhassa kentlerde, Bulgar nüfusun değerli bir kısmı, Rumlaştı. Bu niçinle, 1700’lerin sonlarında ortaya çıkan Bulgar milliyetçiliği, birinci vakit içinderda, Rum/Yunan milliyetçiliğine karşı uğraş edecek ve Bulgar milliyetçilerinin öncelikli amacı, Fener’den bağımsız bir Bulgar Kilisesi’nin kurulması olacaktı. Osmanlı Hükümeti, bağımsız Bulgar Kilisesi’nin kurulmasını sağladıysa da (1872’de), Fener Patrikhanesi Bulgar Kilisesi’ni fakat 1945’te tanıyacaktı.
FENER VE ROMANYA
Fener, 1700’lü senelerda, bugünkü Romanya’ya da müdahale ederek, Rumenleri Sırp Ortodoks Kilisesi’nden ayırdı ve kendi nüfuzuna aldı. Fener, Rumenler içinde Bulgarlara uyguladığına emsal faal bir Rumlaştırma siyaseti uygulamadıysa da, 1800’lere gelindiğinde Romanya’dan, “Helenizm adası” olarak bahsedilir olmuştu. 1821 Yunan İsyanı’nı örgütleyenler, Romanya’daki Rum tesirine fazla güvenerek birinci ayaklanma teşebbüsünü Romanya’da başlatmak istedilerse de, bu teşebbüs, ağır bir bozgunla sonuçlanacaktı (Rumen köylüler, Rum/Yunan hareketine hiç bir sempati duymadıklarından, bu teşebbüse takviye vermemişti).
ARAPLARI RUMLAŞTIRMA GAYRETİ
Osmanlı’nın Suriye ve Mısır’ı almasıyla, buralarda bulunan ve Ortodoks dünyasının tarihi patrikhaneleri olan Antakya, Kudüs ve İskenderiye patrikhaneleri de Osmanlı sonlarına dâhil oldu. Bu patrikhaneler, varlıklarını sürdürse de, İstanbul (Fener) Patrikhanesi’nin güdümüne girdiler. Bir periyot, İskenderiye ve Kudüs Patrikleri, İstanbul’da Fener Patrikhanesi’nde ikamet etmek zorunda kalmıştı. Bunun haricindeki periyotlarda de, İskenderiye, Kudüs ve Antakya Patrikleri, İstanbul’a fakat Fener Patriği’nin müsaadesiyle gelebiliyor, padişaha kaygılarını lakin Fener Patriği aracılığıyla iletebiliyor ve İstanbul’da lakin Fener Patriği’nin istediği müddet kadar kalabiliyordu. Bu patrikhanelerin cemaatlerinin Ortodoks Araplardan oluşmasına karşın, Fener, bu kiliseleri de Rumlaştırmaya girişti. Günümüzde bile, İskenderiye ve Kudüs patrikhanelerinin üst seviye ruhbanı, Rum’dur. Antakya patrikleri de, 1800’lerin sonlarına kadar, Rum ruhbandan seçilirken, 1899 yılında, Rusya’nın müdahalesiyle, Antakya patrikleri Araplardan seçilmeye başladı.
Bu birkaç hususu bile göz önünde bulundurduğumuzda, Fener Patriği’nin, büyük kelamlar sarf etmedilk evvel tarihe bakması gerektiğini söyleyebiliriz.
Fener Patrikhanesi’nin ortaya çıkışı ve günümüzde ABD’nin siyasetlerine nasıl hizmet ettiğini anlatan kitabımda, bu hususları, daha geniş biçimde bulabilirsiniz.
Deniz Berktay
Ortodoks dünyasının iki değerli merkezi olan Fener Patrikhanesi (Ortodoksluğun manevi merkezi olarak kabul edilir) ile Moskova Patrikhanesi (dünyada en kalabalık Ortodoks cemaatine sahip olan kilise) içindeki münasebetler, bundan üç yıl evvel, Ukrayna krizi niçiniyle kopmuştu. Fener Patrikhanesi, Ukrayna’nın Moskova’nın alanına değil, kendisinin alanına girdiğini ilan etmiş ve bu, Ukrayna’ya büyük ehemmiyet veren Moskova Patrikhanesi’nin, Fener’le bütün diyaloğu koparmasına niye olmuştu. Ukrayna konusunun iki kilisenin çatışmasına yol açması, şaşırtan değil. Çünkü birincisi, Ruslar, tarihteki birinci başşehirlerinin, bugünkü Ukrayna’nın başşehri Kiev olduğunu, yani, bugünkü Ukrayna’nın, kendilerinin geldiği yer olduğunu savunur. İkincisi, Kiev, Rus Ortodoksları açısından kutsal bir kenttir ve Rus Ortodokslarının en büyük manastırı olan ve Ruslar açısından büyük bir hac merkezi olan Peçersk Manastırı, burada bulunur. ötürüsıyla, Ukrayna’yı hem Ruslar, birebir vakitte Rus Ortodoks Kilisesi (Moskova Patrikhanesi) açısından son derece kıymetli, son derece hassas kılan ulusal ve dini niçinler vardır. Ukrayna meselesinin Fener’le Moskova içinde kopmaya yol açmasının değerli bir sebebi de, hususun, dini çatışmadan çok, siyasi çatışma olmasıdır: 1940’ların ortalarından beridir ABD ve Sovyetler Birliği (ve şimdiki Rusya), Doğu Avrupa ve Balkanlar’da yaşayan Ortodoks halkları kendi tesirleri altına almak için, kiliseleri kullanır. O devirlerden beridir Kremlin idaresi Moskova Patrikhanesi’ni desteklerken, ABD de, Fener Patrikhanesi’ni destekliyor. Ukrayna da, hem ABD birebir vakitte Rusya açısından büyük jeopolitik değere sahip. Ukrayna’daki siyasi krizler, ABD’yle Rusya içindeki bu siyasi çekişmeden bağımsız değil. Fener’le Moskova içindeki Ukrayna krizi de, tıpkı biçimde, ABD’yle Rusya içindeki bu siyasi krizden başka düşünülemeyecek bir sorun. Hakikaten Fener Patriği Bartholomeos, Ukrayna’yı kendi bölgesi ilan edip burada kendisine bağlı bir kilise teşkilatı kurduğunda, bunu birinci tebrik eden, ABD idaresi olmuştu. ABD, Fener’in Ukrayna’da Moskova’dan farklı bir kilise kurmasını, Ukrayna’yı Rusya’dan uzaklaştırıp ABD’ye yakınlaştıran bir uygulama olarak görüyor.
İLGİLİ KİTABA ULAŞMAK İÇİN BURAYA TIKLAYABİLİRSİNİZ…
FENER PATRİĞİ’NİN UKRAYNA ATILIMI
Fener Patriği Bartholomeos’un bu yıl Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski’nin davetlisi olarak Ukrayna’ya gelmesi de, hem Rusya idaresinin birebir vakitte Moskova Patrikhanesi’nin yansısına niye oldu. Bu ziyaretin sonuçlarını ve Ortodoks dünyasındaki yeni tansiyonları, farklı bir yazıda değerlendireceğim. Ancak Fener Patriği’nin bu son Ukrayna ziyaretinde bir konuşmada yaptığı iki çift kelam, farklı bir yazıyı gerekli kılıyor:
Fener Patriği, Kiev’de yaptığı konuşmada, Fener Patrikhanesi’nin hem Rus Ortodoks Kilisesi’nin birebir vakitte bütün öteki Ortodoks kiliselerinin anası olduğunu öne sürdü ve Fener’in, “tıpkı bir annenin çocuklarını affetmesi gibi” Moskova’yı affetmeye hazır olduğunu söylemiş oldu. halbukiki ne Moskova ne de öteki Ortodoks kiliseleri, Fener’i ana kilise olarak tanımıyor. Fener Patrikhanesi. (ya da tarihi ismiyle İstanbul Patrikhanesi), başka Ortodoks Kiliseleri tarafınca yalnızca “eşitler içinde birinci” olarak tanınıyor. Yani, dünyadaki ondört Ortodoks kilisesi, Fener’e hürmet etse de, Fener’e bağlı değil. Fener, Vatikan’ın Katolik dünyasında sahip olduğu yetkilere sahip değil. ABD’nin Fener aracılığıyla Ortodoks halkları etkileme isteğine karşın gerçek, bu biçimde.
Fener Patriği’nin bir başka kelamı, daha da tartışma yaratan cinsten: Bartholomeos, Fener Patrikhanesi’nin tarih boyunca, “diğer kimilerinden farklı olarak”, elinde İncil’le gittiği halkları asimile etmeye çalışmadığını söylemiş.
Sanki, Fener Patriği, “diğer kimilerinden farklı olarak” derken, kimi kastetti? Katolik Kilisesi’ni kastettiği söylenebilir, çünkü Katolik Kilisesi’nde, 1963-64 senelerındaki İkinci Vatikan Konsili’ne kadar, ulusal lisanlar değil, yalnızca Latince kullanılıyordu. Ortodoks Kiliseleri ise, ulusal kültürlerin ve ulusal kimliklerin gelişimi için daha uygun imkânlar sunmaktaydı. Bu sayede, bir fazlaca Ortodoks millet, kiliselerinde kendi lisanlarında ibadet etmiş ve bu biçimdelikle, Ortodoks kiliseler, bir hayli millette ulusal kültürün korunmasını, daha sonradan da, milliyetçiliğin yükselmesini sağlamıştır. (Ortodoks kiliselerinde ana lisanda ibadet özgürlüğü, Aziz Pavlos’un “bir kilisede ben, bilinmeyen bir lisanda onbin söz söylemektense, her insanın anlayacağı beş adet kelam söylemeyi tercih ederim”, lafına dayandırılmaktadır (İncil, Korintliler-I Kısmı, 14:19)). Ancak Fener Patriği Bartholomeos’un Kiev’de Katolik temsilcilerle görüşmesine ve Hristiyan dünyasının gelecekteki birleşmesine dair sıcak bildiriler vermesine bakarsak, Fener Patriği’nin bu sert sözlerle Katolikler’i kastetmediği kararına varabiliriz. Fener Patriği muhtemelen, Ukrayna ulusal kimliğini tanımamakla suçlanan Rus Ortodoks Kilisesi’ni kastetmekteydi.
Pekala, hakikaten de Fener, sütten çıkmış ak kaşık mı?
BİZANS VE MİSYONERLER
Tarihe baktığımızda, Ortodoks dünyasında genel olarak ulusal kültürlere müsamaha gösterilmesine karşılık, Fener’in (veya tarihî ismiyle İstanbul Patrikhanesi’nin) Rum/Yunan olmayan milletlere karşı hiç de müsamaha göstermeye istekli olmadığını görüyoruz.
Bizans, Ortodoks dünyası ortasında ilahiyat bahislerine ait büyük çatışmaların (Baba-Oğul-Kutsal Ruh Üçlüsü’ne, İsa’nın Tanrısallığına, ikonların yasaklanmasına dair tartışmaların) üstesinden geldikten daha sonra, 800’lü senelerdan itibaren, civar ülkelere yönelik misyonerlik faaliyetlerine girişti. Dinin hükümran olduğu Ortaçağ’da, dinle diplomasi birlikte yürüyor, Bizans, etraf ülkeleri Ortodoks yaparak bunları kendi tesir alanına almaya çalışıyordu.
Bu çerçevede, köken olarak Makedon Slavlarından olan Bizanslı iki misyoner kardeş (Kiril ve Methodios), Slav halklarını tesir altına almak için, Yunan alfabesinden esinlenen özel bir alfabe geliştirdi. Bugünkü Çek Cumhuriyeti’nde bulunan Moravya’ya gittiler ve burada, Slav kökenli Çeklerin içinde, büyük bir cemaat kurmayı başardılar. Ne var ki, bu iki kardeş ölünce, onların öğrencileri, bölgedeki Alman-Katoliklerin baskısına dayanamayıp burayı terk etmek zorunda kaldılar. Balkanlar’a geldiklerinde, ustalarının alfabesini geliştirdiler ve bu alfabe, “Kiril Alfabesi” ismini aldı. O periyotta, Bulgaristan, Hristiyanlığı kabul etmiş bulunuyordu (Hristiyanlığı benimseyen Bulgar Hükümdarı Boris Han, birinci başta Hristiyanlığı Roma’dan kabul etmeye niyetlenmiş, lakin büyük bir Bizans ordusunun hududa dayanması üzerine, Ortodoksluk’ta karar kılmıştı). 865’te Bulgaristan’ın Ortodoksluğu resmi din olarak kabul etmesinden daha sonra Boris Han, Bizans’ın (ve İstanbul Patrikhanesi’nin) dini baskılarını hissetmeye başladı. Bu niçinle, Katolikliğe yöneldi. Bu gelişme, öteki etkenlerle birlikte, Katoliklerle Ortodokslar içindeki birinci bölünmeye niye olacaktı. Ne var ki Boris, Roma’nın kendisine İstanbul’un/Bizans’ın verdiğinden çoksını vermeye niyetinin olmadığını anladı ve İstanbul Patrikhanesi’nin Bulgar Kilisesi’ne özerklik vermeyi kabul etmesinin akabinde Boris Han, tekrar Ortodoks oldu. Fakat, İstanbul Kilisesi’nin Bulgaristan’da Rumlaştırma/Yunanlaştırma faaliyeti yürütmesinden çekinen Boris Han, Kilise Slavcasının, ibadet ve ilahiyat lisanı olarak geliştirilmesi talimatını verdi. ötürüsıyla, Bulgarların o periyotta Bizans/İstanbul Patrikhanesi tarafınca asimile edilmemesi, Boris Han’ın teşebbüslerinin bir kararıydu; İstanbul Patrikhanesi’nin müsamahasının değil.
BULGAR KİLİSESİ’NİN VARLIĞI
Ortaçağ’da, bağımsız (otosefal) bir Bulgar kilisesinin varlığı, Bulgaristan’ın bağımsızlığı ile direkt ilişkiliydi. Birinci Bulgar Çarlığı 10. Yüzyılda yıkılınca bu, Bulgar Kilisesi’nin de lağvedilerek İstanbul’a bağlanmasına yol açmıştı.
ondan sonrasında kurulan İkinci Bulgar Çarlığı vaktinde Bulgar Ortodoks Kilisesi, bir daha kuruldu. Lakin Bulgar ve Sırp kiliselerinin kurularak otosefal (bağımsız) statüye kavuşmaları, İstanbul Patrikhanesi’nin âlâ niyetinden değil, Bizans’ın ve İstanbul Patrikhanesi’nin ortasında bulundukları sıkıntı kurallardan kaynaklanmaktaydı: Bizans’ın başşehri, 1204 yılında Katolik Haçlılar tarafınca işgal edilmiş ve Bizans, bir süreliğine tarih sahnesinden çekilmişti. İstanbul’un Latin işgalinde olduğu bu kurallarda, Bizans topraklarının üç farklı bölgesinde, üç farklı hanedan, Bizans’ı temsil savıyla ortaya çıkmıştı: Trabzon’da Kommenos Hanedanı, Epir’de Angelos Hanedanı, İznik’teyse, Laskaris Hanedanı, kendilerinin Bizans’ı temsil ettikleri teziyle ortaya çıktı. İstanbul’un son patriği de, Latinlerin İstanbul’u istilası daha sonrasındaki kaosta ömrünü kaybetmiş ve kendisinden daha sonra gelecek bireye ilişkin hiç bir şey söylememişti. Bu koşullarda, İznik’teki ruhbanın mı, Trabzon’daki ruhbanın mı yoksa Epir’deki ruhbanın mı İstanbul Patrikhanesi’nin varisi olacağı, belirli değildi. Bu kurallarda, İznik’teki ruhbanın Bulgar ve Sırp kiliseleri ile irtibat kurarak bunlara bağımsızlık (otosefallik) vermesi, o kiliselerin de İznik’teki kiliseyi İstanbul Patrikhanesi’nin varisi olarak kabul etmesini sağladı.
İznik’teki idare, 1261’de İstanbul’u Latinlerden alıp Bizans İmparatorluğu’nu tekrar kurduysa da, bir daha kurulan bu Bizans’ın, bir vakit içinderın kuvvetli Bizans’ıyla hiç bir alakası yoktu: Bütün ticaret yolları Venediklilerle Cenevizlilerin eline geçmiş, ülkenin her yerinde, imparatordan bağımsız hareket eden lokal beyefendiler ortaya çıkmıştı. İstanbul Patrikhanesi’nin, Bizans’ta tartısı artsa da, Bizans Devleti’nin hudutları giderek daralıyordu.
İstanbul Patrikhanesi, altın çağını, Osmanlı’nın İstanbul’u fethetmesinden daha sonrasında yaşadı. Fatih Sultan Mehmet, bütün Ortodoks tebaasını Rum Patriği aracılığıyla denetlemek istediği için, Rum Patriği’ni, cemaatin dünyevi işleri konusunda da kelam sahibi yaptı. Ayrıyeten, Osmanlı Devleti Balkanlar’da yayıldıkça, buralardaki Bulgar ve Sırp kiliseleri de kapatılıp İstanbul Patrikhanesi’ne bağlanıyordu. Sırp Patrikhanesi, 1500’lü senelerda, Sırp kökenli Sokollu Mehmet Paşa’nın teşebbüsüyle yeniden kurulduysa da, 1700’lerde yine kapatıldı. Bulgarlarda ise Batı Bulgar Kilisesi olarak da bilinen, Makedonya’daki Ohrid Kilisesi bir süre varlığını sürdürecek, ancak 1700’lü senelerda, onun da varlığına Fener son verecekti.
RUMLAŞMIŞ BULGARLAR
Fener Patrikhanesi, 1700’lü senelerda, Patrik Samuel’in devrinde, Balkan Slavlarını (Bulgarlar ve Sırplar) Rumlaştırma eforuna girişti. bu vakitte, Sırp ve Batı Bulgar (Ohrid) kiliseleri kapatıldı ve köy okulların da bile Bulgarca eğitim, yasaklandı. Sırplar nispeten uzakta bulunduklarından, Fener’in Rumlaştırma siyasetinden fazla etkilenmediler. İstanbul’a daha yakında olan Bulgarlarda ise Rumlaştırma siyaseti, tesirini daha ağır gösterdi. 1700’lü yılların sonu ve 1800’lerin başlarında, bilhassa kentlerde, Bulgar nüfusun değerli bir kısmı, Rumlaştı. Bu niçinle, 1700’lerin sonlarında ortaya çıkan Bulgar milliyetçiliği, birinci vakit içinderda, Rum/Yunan milliyetçiliğine karşı uğraş edecek ve Bulgar milliyetçilerinin öncelikli amacı, Fener’den bağımsız bir Bulgar Kilisesi’nin kurulması olacaktı. Osmanlı Hükümeti, bağımsız Bulgar Kilisesi’nin kurulmasını sağladıysa da (1872’de), Fener Patrikhanesi Bulgar Kilisesi’ni fakat 1945’te tanıyacaktı.
FENER VE ROMANYA
Fener, 1700’lü senelerda, bugünkü Romanya’ya da müdahale ederek, Rumenleri Sırp Ortodoks Kilisesi’nden ayırdı ve kendi nüfuzuna aldı. Fener, Rumenler içinde Bulgarlara uyguladığına emsal faal bir Rumlaştırma siyaseti uygulamadıysa da, 1800’lere gelindiğinde Romanya’dan, “Helenizm adası” olarak bahsedilir olmuştu. 1821 Yunan İsyanı’nı örgütleyenler, Romanya’daki Rum tesirine fazla güvenerek birinci ayaklanma teşebbüsünü Romanya’da başlatmak istedilerse de, bu teşebbüs, ağır bir bozgunla sonuçlanacaktı (Rumen köylüler, Rum/Yunan hareketine hiç bir sempati duymadıklarından, bu teşebbüse takviye vermemişti).
ARAPLARI RUMLAŞTIRMA GAYRETİ
Osmanlı’nın Suriye ve Mısır’ı almasıyla, buralarda bulunan ve Ortodoks dünyasının tarihi patrikhaneleri olan Antakya, Kudüs ve İskenderiye patrikhaneleri de Osmanlı sonlarına dâhil oldu. Bu patrikhaneler, varlıklarını sürdürse de, İstanbul (Fener) Patrikhanesi’nin güdümüne girdiler. Bir periyot, İskenderiye ve Kudüs Patrikleri, İstanbul’da Fener Patrikhanesi’nde ikamet etmek zorunda kalmıştı. Bunun haricindeki periyotlarda de, İskenderiye, Kudüs ve Antakya Patrikleri, İstanbul’a fakat Fener Patriği’nin müsaadesiyle gelebiliyor, padişaha kaygılarını lakin Fener Patriği aracılığıyla iletebiliyor ve İstanbul’da lakin Fener Patriği’nin istediği müddet kadar kalabiliyordu. Bu patrikhanelerin cemaatlerinin Ortodoks Araplardan oluşmasına karşın, Fener, bu kiliseleri de Rumlaştırmaya girişti. Günümüzde bile, İskenderiye ve Kudüs patrikhanelerinin üst seviye ruhbanı, Rum’dur. Antakya patrikleri de, 1800’lerin sonlarına kadar, Rum ruhbandan seçilirken, 1899 yılında, Rusya’nın müdahalesiyle, Antakya patrikleri Araplardan seçilmeye başladı.
Bu birkaç hususu bile göz önünde bulundurduğumuzda, Fener Patriği’nin, büyük kelamlar sarf etmedilk evvel tarihe bakması gerektiğini söyleyebiliriz.
Fener Patrikhanesi’nin ortaya çıkışı ve günümüzde ABD’nin siyasetlerine nasıl hizmet ettiğini anlatan kitabımda, bu hususları, daha geniş biçimde bulabilirsiniz.
Deniz Berktay