Turgut Özal’ın ANAP iktidarının Tarım, Orman ve Köyişleri bakanlarından Hüsnü Doğan, hatıra ve görüşlerini “Merdiven” isimli kitapta topladı. Doğan, kitabında bir kısmı 1983-1989 periyodundaki Tarım Bakanlığı günlerine ayırdı. Kitabı vesilesiyle “Gündem Özel” konuğumuz olan Doğan, “Ülkeler bulundukları iklim jenerasyonuna, tarım topraklarının büyüklüğüne ve özelliklerine nazaran muhakkak eserleri üretirler, bir kısmını ihraç ederler, üretemedikleri yahut üretimi kâfi olmayan eserleri de ithal ederler. Tarımda kendine kâfi ülke kavramı gerçeği yansıtmaz” dedi ve ekledi: “Önceki periyotlarda Türkiye’nin tarımda kendine kâfi ülke olarak sayılması da yanlış algı sorunudur.”
ANAP periyodunun Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlarından Hüsnü Doğan’a sorularımız ve karşılıkları şu biçimde:
ABD’NİN İTHALATI 123 MİLYAR DOLAR
• “Merdiven” isimli kitapta “Hatıralar ve Görüşlerinizi” toplumla paylaştınız. ANAP periyodunun Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanısınız. Dünyayı saran COVID-19 krizi, tarımın değerini önemli biçimde ortaya koydu. Biz ve bizdilk evvelki nesiller ülkemizi bilhassa tarımda “kendine yeten ülke” olarak belledik. Lakin, vakit içinde durumun o denli olmadığını anladık. Şöyle geriye dönüp bakarsak, Türkiye “kendine yeten ülke” hayalini yakın periyotta gerçekleştirebilir miydi? bu biçimde bir potansiyel var mıydı? Potansiyel vardı da uygulanan tarım siyasetlerinde mı yanlışlıklar, eksiklikler kelam konusuydu?
ANAP devrinde benden daha sonra Lütfullah Kayalar Tarım Orman ve Köyişleri Bakanı oldu. Mesut Yılmaz’ın başbakanlığı periyodunda de bakanlık ikiye ayrılarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na İlker Tuncay, Orman Bakanlığı’na da Mustafa Kalemli geldi.
Evvelki periyotlarda “Türkiye’nin tarımda kendine kâfi ülke” olarak sayılması daha çok bir yanlış bilgi ve algı sıkıntısıdır ve temelinde hakikat değildir. Geçmiş devirlerde dünyada yaygın olarak kullanılan bir “tarım toplumu” kavramı da vardı. Tarım toplumu kavramı, çabucak hemen endüstrileşmemiş, ulusal gelirin tartısını tarım kesiminin teşkil ettiği az gelişmiş yahut geri kalmış ülkeler için kullanılırdı. Ülkeler bulundukları iklim nesline, tarım topraklarının büyüklüğüne ve özelliklerine bakılırsa makul eserleri üretirler, bir kısmını ihraç ederler, üretemedikleri yahut üretimi kâfi olmayan eserleri de ithal ederler. Tarımda kendine kâfi ülke kavramı gerçeği yansıtmaz. Dünya tarımında teknoloji ve üretim bakımından en kuvvetli iki ülkeden örnek verelim. Tarım ve besin mamüllerinde ABD 2020 yılında 148 milyar dolar ihracat, 123 milyar dolar ithalat yapmıştır. Tıpkı yıl Hollanda tarım ve besin mamüllerinde 84 milyar dolar ihracat, 61 milyar dolar ithalat yapmıştır.
AK Parti devrinde besin ve tarım eserleri ithalatı artmıştır lakin halâ ihracatımız ithalatımızdan fazladır. 2019 yılında besin ve tarım eserleri ticaretinde ihracatımız 18.8 milyar dolar, ithalatımız 16 milyar dolardır.
1980 yılına kadar Türkiye’nin ihracatı yüzde 80 tarım mamüllerine dayalıydı. İhracatta esas eserler pamuk, fındık, tütün, kuru üzüm ve incirdi ve toplam ihracat 1979 yılında 2.2 milyar dolardan ibaretti. Tarım mamüllerinin ihracattaki oranı 1960’larda yüzde 90 civarındaydı. 1964 yılında ihracatımız 400 milyon dolara eriştiğinde Başbakan İsmet İnönü’nün “Ses duvarını aştık” söylemiş olduğini hatırlıyorum. 8 yıllık ANAP iktidarı sonunda Türkiye’nin toplam ihracatı büyük ölçüde artmış, 1991 yılında 13.6 milyar dolara yükselmiş ve sanayi malları ihracatı toplam ihracatın yüzde 80’ini yakalamıştı.
Türkiye’nin üretim kıymeti olarak dünya tarımındaki yeri 60 yıldan beri yedinci yahut sekizinci sırada yer alıyor. Türkiye’nin ziraî üretimi dünya toplamının yüzde 1.6-1.7’si civarında. Türkiye nüfusunun dünyanın yüzde 1’i ötüründa olmasını dikkate alırsak ziraî üretimimizin bedelini daha uygun anlarız. Tarım dalı katma kıymetinin GSMH’ya oranı 1960’ta yüzde 55 iken 2018 yılında yüzde 5.8’e düştü. bu vakitte ziraî üretim dört katına çıktı, öbür bölümler (sanayi, hizmetler) daha süratli gelişme gösterdiği için tarımın GSMH’daki oranı azaldı.
TÜRKİYE DAHA GÜZEL BESLENİYOR
• süratle gelişen teknolojinin tesiriyle dünyanın bütün ülkelerinde tarım nüfusu hem mutlak olarak tıpkı vakitte oran olarak azalmaya devam ediyor. Kimi gelişmiş ülkelerde tarımda çalışanların sayısı toplam istihdamın yüzde 1-2’sine kadar düştü lakin ziraî üretim arttı. Birtakım ülkelerde ve toplumların düşük gelirli kısımlarında beslenme ve açlık sorunu görülmesine karşın dünya nüfusu ve Türk toplumu geçmiş periyotlara nazaran daha düzgün besleniyor.
Türkiye uzun yıllardır bitkisel yağ açığı olan bir ülkedir. Buna son senelerda kırmızı et de eklendi. Genel olarak besin arz güvenliğini sağlamış az sayıdaki gelişmekte olan ülkeler içindeyız. Tarım ve besin kesimi, salgına karşı birinci basamakta başarılı bir imtihan verdi. Lakin gelir kümeleri ve coğrafik bölgeler bakımından tüketimde yetersizlikler ve dengesizlikler mevcuttur. Kişi başına gelir artışı, gelir dağılımındaki dengesizliğin azaltılması gayretleri, nüfus artışı, kentleşme, nüfusun yaş piramidindeki değişme ve ülkemize gelen turist sayısındaki artış üzere faktörler önümüzdeki senelerda çeşitli besin mamüllerine olan talep büyümesini hızlandıracaktır.
Türkiye, dünyanın bereketli topraklarından birinin üzerinde büyük tarım potansiyeli olan ülkelerden biridir. Üretim odaklı siyasetlerin güçlendirilmesi elzemdir. Şayet potansiyelimizi hayata geçirebilirsek, dünyada tarımda kelam sahibi olan ülkelerin başında yer alırız. Zira Türkiye, sahip olduğu iklim çeşitliliği bakımından dünyada ticareti yapılan 150 bitkisel eserin 120’sini ekonomik olarak yetiştirmekte ve hatta kimi eserleri epey uzun dönemde yetiştirip hasat etmektedir.
İSRAİL AÇIK VERİYOR
• Tarımı konuşmaya başladığımızda Hollanda’nın, İsrail’in, İspanya’nın başarısı üzerinde duruyoruz. yıllardır gözümüzün önünde duran başarılı örneklerden ders çıkarılamamasının ardında yatan niçinler nelerdir? Hollanda ve İsrail tarım teknolojisi konusunda dünyanın sayılı ülkeleri içindedır.
Hollanda Konya ilimiz büyüklüğünde bir ülkedir, iklim kuralları bakımından avantajlıdır ve ziraî işletmeler ortalama 600 dekardır. Hollanda kesme ve saksı çiçeği üretim ve ticaretinde dünyada birinci sıradadır. Hollanda’nın tarım eserleri ihracatı, tarım eserleri ithalatını kimi yıllar 30 milyar dolar geçmektedir (re-export dahil). Bunun niçini Hollanda’nın teknolojik üstünlüğü ve tertip gücü yanında, ülkenin bütün Avrupa’ya hizmet veren limanlara ve dağıtım ağına sahip olması ve Avrupa Birliği içerisinde yer almasıdır.
Tarım eserleri ihracatı bakımından İspanya da Avrupa Birliği’ne üye olmanın avantajına sahiptir. 2018 yılında İspanya’nın tarım mamüllerinde dış ticaret fazlası 17 milyar dolardır. Tarım teknolojileri konusunda ileri olan İsrail’in tarım eserleri dış ticaretinde 2018 yılında 4 milyar dolar civarında açığı vardır.
TESİRİ UZUN VADEDE GÖRÜLÜR
• bir daha geriye dönüp baktığınızda Türkiye’nin tarımda nispeten başarılı olduğu periyotlar var mıdır? O periyotlarda neleri gerçek yaptık? Tarımda (elbet hayvancılık da dahil) hangi periyotlarda hangi yanlışları yaptık?
Tarımda alınan önlemlerin tesiri öteki dallara bakılırsa daha uzun vadede ortaya çıkar. Türkiye’de tarımın nispeten süratli gelişmesi 1950’den daha sonra Demokrat Parti ile başlar. 1960’lı senelerda Tarım Bakanı Bahri Dağdaş vaktinde buğday tohumları konusunda faydalı çalışmalar yapılmıştır. Bizim vaktimizde genel olarak tohum konusuna fazlaca ehemmiyet verilmiş, bunun üretimdeki tesirleri daha sonraki devirlerde de görülmüş, hayvancılıkta ırk ıslahı ve yapay tohumlama çalışmaları öne çıkmıştır. 1950’den daha sonra sulama projelerine ehemmiyet verilmiş, Demirel ve Özal idareleri vaktinde da bu gelenek devam ettirilmiştir.
Ziraî işletmelerin küçük ve dağınıklığı en büyük sıkıntımız
• Bakanlık devrinizi bugünkü bakışınızla değerlendirdiğinizde kendinize 10 üzerinden kaç puan verirdiniz? Geriye dönüp baktığınızda “Şunları eksik yaptım”, “Şunları kesinlikle yapmalıydım” söylemiş olduğiniz neler var?
Kendime puan vermeyi hiç düşünmedim.
Bana bakılırsa tarımın en değerli sorunu Türkiye’de ziraî işletmelerin küçüklüğü ve dağınıklığıdır. Uzun yıllar boyunca miras hukuku mucibince ziraî işletmeler bölünerek topraklar hayli küçüldü.
2009 yılında Avrupa Birliği’nde ortalama ziraî işletme büyüklüğü 320 dekardır. Ortalama ziraî işletme büyüklüğü İspanya’da 200 dekar, Almanya’da 450 dekar, Fransa’da 500 dekar, İngiltere’de 700 dekar, Birleşik Amerika’da 1900 dekar, Türkiye’de ise kesimli olmak üzere 70 dekardır. Dünyada gelişmiş ülkelerde tarıma verilen bütün dayanağa karşın çiftçi sayısı azalmaya, işletmeler büyümeye devam etmektedir.
Avustralya ve Yeni Zelanda’da durum fazlaca daha farklıdır. Avustralya’da uçsuz bucaksız çiftlikler vardır. Arjantin’de de tarım işletmeleri fazlaca büyüktür.
Ziraî işletmelerin büyümesini sağlamak ve arazi bölünmesinin önüne geçmek için AK Parti periyodunda çalışmalar başlamıştır lakin yavaş yürümektedir. Tarımda arazi kullanmasında ikinci büyük sorun meralardır. Vakit zaman yapılan kimi bakım ve ıslah çalışmalarına karşın, tarım alanları içerisinde dikkate paha yeri olan ve hayvancılıkta yem tedariki bakımından çok kıymet taşıyan meraların mülkiyet durumunda değişiklik yapmadan verimli olarak yaralanmamız mümkün görülmemektedir.
Bizim müsaade verdiğimiz ‘terbiyevi ithalat’tı
• 1980’li senelerda hayvancılığın çöküş yıllarının başladığı düşünülüyor. Süt tozu, peynir ithalatı bu vakitte ağır olarak yapıldı. Bugün hayvancılıkta dışa bağımlılık üst düzeyde. Bugünkü siyasetleri nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sorunuzun başındaki yoruma mutlaka katılmıyorum.
Özal devrinde dış ticaret anlayışında esaslı değişim yapıldı. Daha evvelki periyotlarda dünyadaki hayli çeşitli malların Türkiye’ye ithali yasaktı ve Türkiye bir yasaklar ülkesiydi. 1980 öncesindeki büyük ekonomik sorunlar niçiniyle, Kurtuluş Savaşı vaktinde bile içilebilen kahvenin ithali dahi yasaklanmıştı. İthalat rejiminde yapılan değişiklikle Türkiye bir yasaklar ülkesi olmaktan çıkarıldı. Uzun vakittir devam eden altın, sigara ve silah kaçakçılığı da ortadan kalktı.
Orman eserleri ve mobilya aksesuarları üzere konulardaki ithalat yasakları da kaldırıldı. Daha evvel yalnızca yerli üretimden elde edilen çam, meşe, gürgenle çalışan mobilyacılarımız, sanayicimiz ve esnafımız dünyada üretilen çok çeşitli orman eserleriyle tanıştı ve ihracatta öteki ülkelerle rekabet imkanına kavuştu. Ormanlarımızdaki kesim baskısına son verildi.
“Merdiven” isimli kitabımda muz hakkında da farklı bir öykü var. 1980’li senelerda yılda yalnızca 35 bin ton muz tüketen halkımız artık yılda 1 milyon ton üzerinde muz tüketiyor. Bugün iktisattaki ezalara karşın bütün ülkede her malın her yerde bulunmasını Özal vaktinde yapılan ıslahatlara borçluyuz.
1980’li senelerda hayvancılıkta değerli hizmetler yapıldı. Hayvancılığın gelişmesinde ırk ıslahına ve yapay tohumlamaya ehemmiyet verildi. Yılda yapılan yapay tohumlama sayısı evvelki devirlerde 100 bin iken 600 bine çıkarıldı. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan üretiminde ve tavukçulukta maliyetin büyük kısmını oluşturan yem üretiminin artırılması için atılımlar yapıldı. Mısır, soya ve öbür yem bitkileri üretimi artış gösterdi. Et, süt, yumurta üretiminde artışlar sağlandı.
Vaktimizde yapılan süttozu, peynir üzere mamüllerin ithalat ölçüleri düşüktür ve üreticiyi korumak maksadıyla gerekli oranda gümrük vergisi de uygulanmıştır. Bu ithalata tüketiciyi korumak maksadıyla yapılan terbiyevi ithalat diyorduk.
Besin meblağlarının artışında kur artışının tesiri büyük
• Besin meblağlarının enflasyon üstündeki tesiri çoğunlukla gündeme geliyor. Üretiminden sofralara, gerçek strateji izlenmediği için besinin enflasyonu üst çeken tesiri bir türlü azaltılamıyor. Örneğin, sebze-meyvede hasattan lojistiğe, tezgahta sergilenmesine kadar yanlışsız uygulamalar ortaya konulamadığı için yüzde 30 ötüründa kayıp yaşanıyor, çöpe gidiyor. Merkez Bankası’nda kurulan konseyler, değiştirilen Hal Kanunları tahlile ulaşılmasını sağlayamıyor. Sizce bu sorun nasıl çözülür?
Tarım eserleri ve besin hususları meblağlarının artışında döviz kurlarındaki artışın değeri büyüktür. Tarımda kullanılan gübre, ilaç, yakıt, elektrik, tohum, tarım alet ve makineleri üzere girdilerdeki değerli fiyat artışlarının maliyete ve satış fiyatlarına yansıması doğaldır. Yakıt fiyatlarındaki artış nakliye ötürüsıyla da mamüllerin satış fiyatını üst çekmektedir.
Meyve ve zerzevatın nakliye ve korumasında alınacak birtakım önlemlerle eser kayıplarının bir kısmı önlenebilir. Kayıpların epey düşük düzeylere indirilmesinin sıkıntı olduğunu düşünüyorum.
Meskenlerdeki besin israfı da epeyce kıymetli. Her yıl dikkate bedel ölçüde ekmek bile çöpe atılıyor. Besin israfının önlenmesi için devamlı ihtarların yapılmasına ve tasarruf külçeşidinin geliştirilmesine gereksinimimiz var.
Çağdaş sulamada yatırım ve vakte gereksinim var
• “Merdiven” isimli kitabınızda staj dönemlerinizde iki başka barajın inşaatında vazife aldığınızı okuduk. Türkiye, tarımda yabanî sulama niçiniyle suyunu ziyadesiyle harcıyor, tıpkı vakitte topraklarının yapısını bozuyor, çoraklaştırıyor. Türkiye, yırtıcı sulamayı ne kadar azaltabildi? Toprak altı sulama, damla sulama üzere formüller hedeflendiği kadar yaygınlaşabildi mi? Hâlâ yabanî sulama yüklü yol alınıyorsa yanılgıyı nerede aramak gerekir? İzlenmesi gereken strateji nedir?
Türkiye’de çağdaş sulama teknikleri ile sulanan alanlar daima genişliyor fakat çabucak hemen yırtıcı sulama gereğince azalmış değil. yıllar evvel maalesef çok sulamadan dolayı kayda paha ölçüde birtakım tarım topraklarında tuzlanma ve çoraklaşma meydana geldi ve buralarda üretim yapılamadı. Bu yerlerin bir daha tarıma kazandırılması kolay değil ve değerliye mal oluyor. Her şeydilk evvel klasik su dağıtım sistemlerinin ıslah edilmesi, bunların basınçlı dağıtım sistemlerine çevrilmesi lazım. Bunun için de yatırıma ve vakte gereksinim var.
Tarımda teknoloji verimliliği artırıyor
• Dijitalleşme ve teknoloji tarım ve hayvancılık dalında de tesirini göstermeye başladı. İneğin geviş temposu izlenebiliyor, süt randımanının düşmemesi için tedbir alınıyor. Drone’larla toprak tahlili yapılıyor. Tohum ekimi, fidan dikimi süreçlerinde GPS kullanılıyor. İlaçlamada drone kullanması, bir daha nokta atış uygulama bahtı veriyor. Dijitalleşme ve teknoloji ülkemiz tarım ve hayvancılık dalında gereğince kullanılabiliyor mu? Kullanılması randımanı, üretimi nasıl etkiliyor?
Bu teknikler hala ABD ve Avrupa Birliği ülkeleri üzere ileri ülkelerde dahi çabucak hemen başlangıç etabında. Bu teknolojiler maliyeti azaltıyor, verimliliği artırıyor. Bunların kimileri şuurlu, eğitimli ve imkânı olan çiftçilerimiz tarafınca hayli az sayıda kullanılmaya başlandı ve giderek artacaktır. Bu teknolojilerin ülke çapında yaygınlaşabilmesi için gerekli fiziki ve dijital (G4, G5) altyapı yatırımlarının yapılması lazım. Birtakım yerler pilot uygulamalar için seçilebilir. Bunun için ziraî işletmeler kâfi büyüklükte olmalı ve dağınık tarım toprakları toplulaştırma ile birleştirilmelidir. Ayrıyeten sulama sistemlerinin çağdaşlaşması, basınçlı sulamaya ve damlama sulamaya geçilmesi de gerekiyor. Çiftçilerin ve tarımda çalışanların devamlı eğitimi de zarurî hale geliyor.
İklim değişikliği örtü altı üretimi daha da artıracak
• Global ısınma ülkemizin iklim yapısını da hissedilir biçimde değiştirdi, değiştirmeye de devam ediyor. Global ısınmayı dikkate alırsak ülkemiz tarım, hayvancılık, ormancılık siyasetleri eski alışkanlıklarla sürdürülebilir mi? Tarım, hayvancılık ve ormancılıkta global ısınmanın tesirlerinin daha da fazla hissedileceği periyotlara hazırlık için neler yapılmalı?
Global ısınma bütün dünyanın sorunu. Zaruretler yeni yaklaşımları ve tasarrufu mecburî hale getirecek. Suyun kıymeti fazlaca artacak ve tarımda az ölçüde su kullanan damla sulama, yağmurlama, toprakaltı sulama üzere sulama tekniklerinin uygulanması yaygınlaşacak. Örtü altı üretimi daha da artacak.Kanaatimce en radikal değişim, birtakım gelişmiş ülkelerde hala yürütülmekte olan, direkt tabiattaki hususları kullanarak besin hususları üretimini sağlayacak teknolojilerinin geliştirilmesinde yaşanacak. İklim değişikliğinin şiddetine nazaran hangi sıkıntılarla karşılaşacağımızı önümüzdeki senelerda daha güzel goreceğiz.
Üretim kâfi değilse olağan olarak ithalat yapılır
• Son senelerda kimi bazı sembolik de olsa saman ithalatı, marul üzere olağanda ithalatı kelam konusu olmayacak kimi mamüllerin ithalatı gündeme geliyor. Saman ithalatı ile ilgili tartışma çıktığında eski Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanı olarak neler hissettiniz? ANAP periyodu, tarımda dışa açılmanın, denetimsiz ithalatın yapıldığı devir olarak biliniyor. Tarımı takviyesiz, denetimsiz dışa açarak yanlış yaptığınızı düşünüyor musunuz? Ziraî üretimi ve üreticileri ithalatla terbiye etme siyaseti ne kadar doğruydu?
Değerli olan besin arz güvenliğinin sağlanmasıdır. Besin arz güvenliğinin sağlanmasında aslolan güvenliğin yerli üretimle sağlanmasıdır. Üretim kâfi olmadığında şüphesiz ithalata da başvurulacaktır. ANAP devrinde ithalatına müsaade verilen bütün eserlerde yerli üretimi koruyan gümrük vergileri uygulandı. Getirdiğimiz siyasetlerin hakikat olduğu bizden daha sonra iktidara gelen partilerin bizim politikalarımızı motamot devam ettirmesiyle sabittir.
Okumaya devam et...
ANAP periyodunun Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlarından Hüsnü Doğan’a sorularımız ve karşılıkları şu biçimde:
ABD’NİN İTHALATI 123 MİLYAR DOLAR
• “Merdiven” isimli kitapta “Hatıralar ve Görüşlerinizi” toplumla paylaştınız. ANAP periyodunun Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanısınız. Dünyayı saran COVID-19 krizi, tarımın değerini önemli biçimde ortaya koydu. Biz ve bizdilk evvelki nesiller ülkemizi bilhassa tarımda “kendine yeten ülke” olarak belledik. Lakin, vakit içinde durumun o denli olmadığını anladık. Şöyle geriye dönüp bakarsak, Türkiye “kendine yeten ülke” hayalini yakın periyotta gerçekleştirebilir miydi? bu biçimde bir potansiyel var mıydı? Potansiyel vardı da uygulanan tarım siyasetlerinde mı yanlışlıklar, eksiklikler kelam konusuydu?
ANAP devrinde benden daha sonra Lütfullah Kayalar Tarım Orman ve Köyişleri Bakanı oldu. Mesut Yılmaz’ın başbakanlığı periyodunda de bakanlık ikiye ayrılarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na İlker Tuncay, Orman Bakanlığı’na da Mustafa Kalemli geldi.
Evvelki periyotlarda “Türkiye’nin tarımda kendine kâfi ülke” olarak sayılması daha çok bir yanlış bilgi ve algı sıkıntısıdır ve temelinde hakikat değildir. Geçmiş devirlerde dünyada yaygın olarak kullanılan bir “tarım toplumu” kavramı da vardı. Tarım toplumu kavramı, çabucak hemen endüstrileşmemiş, ulusal gelirin tartısını tarım kesiminin teşkil ettiği az gelişmiş yahut geri kalmış ülkeler için kullanılırdı. Ülkeler bulundukları iklim nesline, tarım topraklarının büyüklüğüne ve özelliklerine bakılırsa makul eserleri üretirler, bir kısmını ihraç ederler, üretemedikleri yahut üretimi kâfi olmayan eserleri de ithal ederler. Tarımda kendine kâfi ülke kavramı gerçeği yansıtmaz. Dünya tarımında teknoloji ve üretim bakımından en kuvvetli iki ülkeden örnek verelim. Tarım ve besin mamüllerinde ABD 2020 yılında 148 milyar dolar ihracat, 123 milyar dolar ithalat yapmıştır. Tıpkı yıl Hollanda tarım ve besin mamüllerinde 84 milyar dolar ihracat, 61 milyar dolar ithalat yapmıştır.
AK Parti devrinde besin ve tarım eserleri ithalatı artmıştır lakin halâ ihracatımız ithalatımızdan fazladır. 2019 yılında besin ve tarım eserleri ticaretinde ihracatımız 18.8 milyar dolar, ithalatımız 16 milyar dolardır.
1980 yılına kadar Türkiye’nin ihracatı yüzde 80 tarım mamüllerine dayalıydı. İhracatta esas eserler pamuk, fındık, tütün, kuru üzüm ve incirdi ve toplam ihracat 1979 yılında 2.2 milyar dolardan ibaretti. Tarım mamüllerinin ihracattaki oranı 1960’larda yüzde 90 civarındaydı. 1964 yılında ihracatımız 400 milyon dolara eriştiğinde Başbakan İsmet İnönü’nün “Ses duvarını aştık” söylemiş olduğini hatırlıyorum. 8 yıllık ANAP iktidarı sonunda Türkiye’nin toplam ihracatı büyük ölçüde artmış, 1991 yılında 13.6 milyar dolara yükselmiş ve sanayi malları ihracatı toplam ihracatın yüzde 80’ini yakalamıştı.
Türkiye’nin üretim kıymeti olarak dünya tarımındaki yeri 60 yıldan beri yedinci yahut sekizinci sırada yer alıyor. Türkiye’nin ziraî üretimi dünya toplamının yüzde 1.6-1.7’si civarında. Türkiye nüfusunun dünyanın yüzde 1’i ötüründa olmasını dikkate alırsak ziraî üretimimizin bedelini daha uygun anlarız. Tarım dalı katma kıymetinin GSMH’ya oranı 1960’ta yüzde 55 iken 2018 yılında yüzde 5.8’e düştü. bu vakitte ziraî üretim dört katına çıktı, öbür bölümler (sanayi, hizmetler) daha süratli gelişme gösterdiği için tarımın GSMH’daki oranı azaldı.
TÜRKİYE DAHA GÜZEL BESLENİYOR
• süratle gelişen teknolojinin tesiriyle dünyanın bütün ülkelerinde tarım nüfusu hem mutlak olarak tıpkı vakitte oran olarak azalmaya devam ediyor. Kimi gelişmiş ülkelerde tarımda çalışanların sayısı toplam istihdamın yüzde 1-2’sine kadar düştü lakin ziraî üretim arttı. Birtakım ülkelerde ve toplumların düşük gelirli kısımlarında beslenme ve açlık sorunu görülmesine karşın dünya nüfusu ve Türk toplumu geçmiş periyotlara nazaran daha düzgün besleniyor.
Türkiye uzun yıllardır bitkisel yağ açığı olan bir ülkedir. Buna son senelerda kırmızı et de eklendi. Genel olarak besin arz güvenliğini sağlamış az sayıdaki gelişmekte olan ülkeler içindeyız. Tarım ve besin kesimi, salgına karşı birinci basamakta başarılı bir imtihan verdi. Lakin gelir kümeleri ve coğrafik bölgeler bakımından tüketimde yetersizlikler ve dengesizlikler mevcuttur. Kişi başına gelir artışı, gelir dağılımındaki dengesizliğin azaltılması gayretleri, nüfus artışı, kentleşme, nüfusun yaş piramidindeki değişme ve ülkemize gelen turist sayısındaki artış üzere faktörler önümüzdeki senelerda çeşitli besin mamüllerine olan talep büyümesini hızlandıracaktır.
Türkiye, dünyanın bereketli topraklarından birinin üzerinde büyük tarım potansiyeli olan ülkelerden biridir. Üretim odaklı siyasetlerin güçlendirilmesi elzemdir. Şayet potansiyelimizi hayata geçirebilirsek, dünyada tarımda kelam sahibi olan ülkelerin başında yer alırız. Zira Türkiye, sahip olduğu iklim çeşitliliği bakımından dünyada ticareti yapılan 150 bitkisel eserin 120’sini ekonomik olarak yetiştirmekte ve hatta kimi eserleri epey uzun dönemde yetiştirip hasat etmektedir.
İSRAİL AÇIK VERİYOR
• Tarımı konuşmaya başladığımızda Hollanda’nın, İsrail’in, İspanya’nın başarısı üzerinde duruyoruz. yıllardır gözümüzün önünde duran başarılı örneklerden ders çıkarılamamasının ardında yatan niçinler nelerdir? Hollanda ve İsrail tarım teknolojisi konusunda dünyanın sayılı ülkeleri içindedır.
Hollanda Konya ilimiz büyüklüğünde bir ülkedir, iklim kuralları bakımından avantajlıdır ve ziraî işletmeler ortalama 600 dekardır. Hollanda kesme ve saksı çiçeği üretim ve ticaretinde dünyada birinci sıradadır. Hollanda’nın tarım eserleri ihracatı, tarım eserleri ithalatını kimi yıllar 30 milyar dolar geçmektedir (re-export dahil). Bunun niçini Hollanda’nın teknolojik üstünlüğü ve tertip gücü yanında, ülkenin bütün Avrupa’ya hizmet veren limanlara ve dağıtım ağına sahip olması ve Avrupa Birliği içerisinde yer almasıdır.
Tarım eserleri ihracatı bakımından İspanya da Avrupa Birliği’ne üye olmanın avantajına sahiptir. 2018 yılında İspanya’nın tarım mamüllerinde dış ticaret fazlası 17 milyar dolardır. Tarım teknolojileri konusunda ileri olan İsrail’in tarım eserleri dış ticaretinde 2018 yılında 4 milyar dolar civarında açığı vardır.
TESİRİ UZUN VADEDE GÖRÜLÜR
• bir daha geriye dönüp baktığınızda Türkiye’nin tarımda nispeten başarılı olduğu periyotlar var mıdır? O periyotlarda neleri gerçek yaptık? Tarımda (elbet hayvancılık da dahil) hangi periyotlarda hangi yanlışları yaptık?
Tarımda alınan önlemlerin tesiri öteki dallara bakılırsa daha uzun vadede ortaya çıkar. Türkiye’de tarımın nispeten süratli gelişmesi 1950’den daha sonra Demokrat Parti ile başlar. 1960’lı senelerda Tarım Bakanı Bahri Dağdaş vaktinde buğday tohumları konusunda faydalı çalışmalar yapılmıştır. Bizim vaktimizde genel olarak tohum konusuna fazlaca ehemmiyet verilmiş, bunun üretimdeki tesirleri daha sonraki devirlerde de görülmüş, hayvancılıkta ırk ıslahı ve yapay tohumlama çalışmaları öne çıkmıştır. 1950’den daha sonra sulama projelerine ehemmiyet verilmiş, Demirel ve Özal idareleri vaktinde da bu gelenek devam ettirilmiştir.
Ziraî işletmelerin küçük ve dağınıklığı en büyük sıkıntımız
• Bakanlık devrinizi bugünkü bakışınızla değerlendirdiğinizde kendinize 10 üzerinden kaç puan verirdiniz? Geriye dönüp baktığınızda “Şunları eksik yaptım”, “Şunları kesinlikle yapmalıydım” söylemiş olduğiniz neler var?
Kendime puan vermeyi hiç düşünmedim.
Bana bakılırsa tarımın en değerli sorunu Türkiye’de ziraî işletmelerin küçüklüğü ve dağınıklığıdır. Uzun yıllar boyunca miras hukuku mucibince ziraî işletmeler bölünerek topraklar hayli küçüldü.
2009 yılında Avrupa Birliği’nde ortalama ziraî işletme büyüklüğü 320 dekardır. Ortalama ziraî işletme büyüklüğü İspanya’da 200 dekar, Almanya’da 450 dekar, Fransa’da 500 dekar, İngiltere’de 700 dekar, Birleşik Amerika’da 1900 dekar, Türkiye’de ise kesimli olmak üzere 70 dekardır. Dünyada gelişmiş ülkelerde tarıma verilen bütün dayanağa karşın çiftçi sayısı azalmaya, işletmeler büyümeye devam etmektedir.
Avustralya ve Yeni Zelanda’da durum fazlaca daha farklıdır. Avustralya’da uçsuz bucaksız çiftlikler vardır. Arjantin’de de tarım işletmeleri fazlaca büyüktür.
Ziraî işletmelerin büyümesini sağlamak ve arazi bölünmesinin önüne geçmek için AK Parti periyodunda çalışmalar başlamıştır lakin yavaş yürümektedir. Tarımda arazi kullanmasında ikinci büyük sorun meralardır. Vakit zaman yapılan kimi bakım ve ıslah çalışmalarına karşın, tarım alanları içerisinde dikkate paha yeri olan ve hayvancılıkta yem tedariki bakımından çok kıymet taşıyan meraların mülkiyet durumunda değişiklik yapmadan verimli olarak yaralanmamız mümkün görülmemektedir.
Bizim müsaade verdiğimiz ‘terbiyevi ithalat’tı
• 1980’li senelerda hayvancılığın çöküş yıllarının başladığı düşünülüyor. Süt tozu, peynir ithalatı bu vakitte ağır olarak yapıldı. Bugün hayvancılıkta dışa bağımlılık üst düzeyde. Bugünkü siyasetleri nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sorunuzun başındaki yoruma mutlaka katılmıyorum.
Özal devrinde dış ticaret anlayışında esaslı değişim yapıldı. Daha evvelki periyotlarda dünyadaki hayli çeşitli malların Türkiye’ye ithali yasaktı ve Türkiye bir yasaklar ülkesiydi. 1980 öncesindeki büyük ekonomik sorunlar niçiniyle, Kurtuluş Savaşı vaktinde bile içilebilen kahvenin ithali dahi yasaklanmıştı. İthalat rejiminde yapılan değişiklikle Türkiye bir yasaklar ülkesi olmaktan çıkarıldı. Uzun vakittir devam eden altın, sigara ve silah kaçakçılığı da ortadan kalktı.
Orman eserleri ve mobilya aksesuarları üzere konulardaki ithalat yasakları da kaldırıldı. Daha evvel yalnızca yerli üretimden elde edilen çam, meşe, gürgenle çalışan mobilyacılarımız, sanayicimiz ve esnafımız dünyada üretilen çok çeşitli orman eserleriyle tanıştı ve ihracatta öteki ülkelerle rekabet imkanına kavuştu. Ormanlarımızdaki kesim baskısına son verildi.
“Merdiven” isimli kitabımda muz hakkında da farklı bir öykü var. 1980’li senelerda yılda yalnızca 35 bin ton muz tüketen halkımız artık yılda 1 milyon ton üzerinde muz tüketiyor. Bugün iktisattaki ezalara karşın bütün ülkede her malın her yerde bulunmasını Özal vaktinde yapılan ıslahatlara borçluyuz.
1980’li senelerda hayvancılıkta değerli hizmetler yapıldı. Hayvancılığın gelişmesinde ırk ıslahına ve yapay tohumlamaya ehemmiyet verildi. Yılda yapılan yapay tohumlama sayısı evvelki devirlerde 100 bin iken 600 bine çıkarıldı. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan üretiminde ve tavukçulukta maliyetin büyük kısmını oluşturan yem üretiminin artırılması için atılımlar yapıldı. Mısır, soya ve öbür yem bitkileri üretimi artış gösterdi. Et, süt, yumurta üretiminde artışlar sağlandı.
Vaktimizde yapılan süttozu, peynir üzere mamüllerin ithalat ölçüleri düşüktür ve üreticiyi korumak maksadıyla gerekli oranda gümrük vergisi de uygulanmıştır. Bu ithalata tüketiciyi korumak maksadıyla yapılan terbiyevi ithalat diyorduk.
Besin meblağlarının artışında kur artışının tesiri büyük
• Besin meblağlarının enflasyon üstündeki tesiri çoğunlukla gündeme geliyor. Üretiminden sofralara, gerçek strateji izlenmediği için besinin enflasyonu üst çeken tesiri bir türlü azaltılamıyor. Örneğin, sebze-meyvede hasattan lojistiğe, tezgahta sergilenmesine kadar yanlışsız uygulamalar ortaya konulamadığı için yüzde 30 ötüründa kayıp yaşanıyor, çöpe gidiyor. Merkez Bankası’nda kurulan konseyler, değiştirilen Hal Kanunları tahlile ulaşılmasını sağlayamıyor. Sizce bu sorun nasıl çözülür?
Tarım eserleri ve besin hususları meblağlarının artışında döviz kurlarındaki artışın değeri büyüktür. Tarımda kullanılan gübre, ilaç, yakıt, elektrik, tohum, tarım alet ve makineleri üzere girdilerdeki değerli fiyat artışlarının maliyete ve satış fiyatlarına yansıması doğaldır. Yakıt fiyatlarındaki artış nakliye ötürüsıyla da mamüllerin satış fiyatını üst çekmektedir.
Meyve ve zerzevatın nakliye ve korumasında alınacak birtakım önlemlerle eser kayıplarının bir kısmı önlenebilir. Kayıpların epey düşük düzeylere indirilmesinin sıkıntı olduğunu düşünüyorum.
Meskenlerdeki besin israfı da epeyce kıymetli. Her yıl dikkate bedel ölçüde ekmek bile çöpe atılıyor. Besin israfının önlenmesi için devamlı ihtarların yapılmasına ve tasarruf külçeşidinin geliştirilmesine gereksinimimiz var.
Çağdaş sulamada yatırım ve vakte gereksinim var
• “Merdiven” isimli kitabınızda staj dönemlerinizde iki başka barajın inşaatında vazife aldığınızı okuduk. Türkiye, tarımda yabanî sulama niçiniyle suyunu ziyadesiyle harcıyor, tıpkı vakitte topraklarının yapısını bozuyor, çoraklaştırıyor. Türkiye, yırtıcı sulamayı ne kadar azaltabildi? Toprak altı sulama, damla sulama üzere formüller hedeflendiği kadar yaygınlaşabildi mi? Hâlâ yabanî sulama yüklü yol alınıyorsa yanılgıyı nerede aramak gerekir? İzlenmesi gereken strateji nedir?
Türkiye’de çağdaş sulama teknikleri ile sulanan alanlar daima genişliyor fakat çabucak hemen yırtıcı sulama gereğince azalmış değil. yıllar evvel maalesef çok sulamadan dolayı kayda paha ölçüde birtakım tarım topraklarında tuzlanma ve çoraklaşma meydana geldi ve buralarda üretim yapılamadı. Bu yerlerin bir daha tarıma kazandırılması kolay değil ve değerliye mal oluyor. Her şeydilk evvel klasik su dağıtım sistemlerinin ıslah edilmesi, bunların basınçlı dağıtım sistemlerine çevrilmesi lazım. Bunun için de yatırıma ve vakte gereksinim var.
Tarımda teknoloji verimliliği artırıyor
• Dijitalleşme ve teknoloji tarım ve hayvancılık dalında de tesirini göstermeye başladı. İneğin geviş temposu izlenebiliyor, süt randımanının düşmemesi için tedbir alınıyor. Drone’larla toprak tahlili yapılıyor. Tohum ekimi, fidan dikimi süreçlerinde GPS kullanılıyor. İlaçlamada drone kullanması, bir daha nokta atış uygulama bahtı veriyor. Dijitalleşme ve teknoloji ülkemiz tarım ve hayvancılık dalında gereğince kullanılabiliyor mu? Kullanılması randımanı, üretimi nasıl etkiliyor?
Bu teknikler hala ABD ve Avrupa Birliği ülkeleri üzere ileri ülkelerde dahi çabucak hemen başlangıç etabında. Bu teknolojiler maliyeti azaltıyor, verimliliği artırıyor. Bunların kimileri şuurlu, eğitimli ve imkânı olan çiftçilerimiz tarafınca hayli az sayıda kullanılmaya başlandı ve giderek artacaktır. Bu teknolojilerin ülke çapında yaygınlaşabilmesi için gerekli fiziki ve dijital (G4, G5) altyapı yatırımlarının yapılması lazım. Birtakım yerler pilot uygulamalar için seçilebilir. Bunun için ziraî işletmeler kâfi büyüklükte olmalı ve dağınık tarım toprakları toplulaştırma ile birleştirilmelidir. Ayrıyeten sulama sistemlerinin çağdaşlaşması, basınçlı sulamaya ve damlama sulamaya geçilmesi de gerekiyor. Çiftçilerin ve tarımda çalışanların devamlı eğitimi de zarurî hale geliyor.
İklim değişikliği örtü altı üretimi daha da artıracak
• Global ısınma ülkemizin iklim yapısını da hissedilir biçimde değiştirdi, değiştirmeye de devam ediyor. Global ısınmayı dikkate alırsak ülkemiz tarım, hayvancılık, ormancılık siyasetleri eski alışkanlıklarla sürdürülebilir mi? Tarım, hayvancılık ve ormancılıkta global ısınmanın tesirlerinin daha da fazla hissedileceği periyotlara hazırlık için neler yapılmalı?
Global ısınma bütün dünyanın sorunu. Zaruretler yeni yaklaşımları ve tasarrufu mecburî hale getirecek. Suyun kıymeti fazlaca artacak ve tarımda az ölçüde su kullanan damla sulama, yağmurlama, toprakaltı sulama üzere sulama tekniklerinin uygulanması yaygınlaşacak. Örtü altı üretimi daha da artacak.Kanaatimce en radikal değişim, birtakım gelişmiş ülkelerde hala yürütülmekte olan, direkt tabiattaki hususları kullanarak besin hususları üretimini sağlayacak teknolojilerinin geliştirilmesinde yaşanacak. İklim değişikliğinin şiddetine nazaran hangi sıkıntılarla karşılaşacağımızı önümüzdeki senelerda daha güzel goreceğiz.
Üretim kâfi değilse olağan olarak ithalat yapılır
• Son senelerda kimi bazı sembolik de olsa saman ithalatı, marul üzere olağanda ithalatı kelam konusu olmayacak kimi mamüllerin ithalatı gündeme geliyor. Saman ithalatı ile ilgili tartışma çıktığında eski Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanı olarak neler hissettiniz? ANAP periyodu, tarımda dışa açılmanın, denetimsiz ithalatın yapıldığı devir olarak biliniyor. Tarımı takviyesiz, denetimsiz dışa açarak yanlış yaptığınızı düşünüyor musunuz? Ziraî üretimi ve üreticileri ithalatla terbiye etme siyaseti ne kadar doğruydu?
Değerli olan besin arz güvenliğinin sağlanmasıdır. Besin arz güvenliğinin sağlanmasında aslolan güvenliğin yerli üretimle sağlanmasıdır. Üretim kâfi olmadığında şüphesiz ithalata da başvurulacaktır. ANAP devrinde ithalatına müsaade verilen bütün eserlerde yerli üretimi koruyan gümrük vergileri uygulandı. Getirdiğimiz siyasetlerin hakikat olduğu bizden daha sonra iktidara gelen partilerin bizim politikalarımızı motamot devam ettirmesiyle sabittir.
Okumaya devam et...