Nurzen Amuran – Covit 19 niçiniyle her gün 200 insanımızı kaybederken son vakit içinderda konutlarda konuşulan tek gündem unsuru, fiyatların giderek yükselmesi artırımlar ve enflasyon oldu. Ne kadar acı değil mi? Bir yanda sıhhat öte yanda geçim tasası.
Hafta ortasında, “Türkiye’nin 2023 Vizyonu” Doruğu’nda konuşan Hazine ve Maliye Bakanı Lütfü Elvan’ın, “halkın enflasyona ezdirilmemesi için minimum fiyat başta olmak üzere bu bahiste gerekli hassasiyeti göstereceğiz” açıklaması, erken seçimin yakında olacağının birinci işaretlerinden biri olarak değerlendirildi. Muhalefet partileri yarın seçim olacakmış üzere kendi programlarını hazırlıyorlar, lakin durum önemli.. Basında yer alan haberlere nazaran, Merkez Bankası toplam rezervleri 28 Ekim ile biten haftada 1 milyar 358 milyon dolar azalmış. Öte yandan CHP tarafınca Ekim ayında yapılan bir çalışma, gidişin ne kadar önemli olduğunun bir meselai ortaya çıkardı. Ulusal Yargı Ağı (UYAP) üzerinden alınan bilgilere nazaran, bu yıl 1 Ocak- 29 Ekim günleri içinde İcra ve İflas dairelerine toplam 6 milyon 146 bin yeni evrak gelmiş… Ödeme kuvvetliğü çekenler, yargı yoluyla deva arıyor. CHP yaptığı çalışmada 2021’in birinci 6 ayında iflas eden şirket ve ticari işletme sayısının 71 bin 314 olduğunu tespit etmiş. Temmuz ayından Eylül ayına kadar geçen üç aylık müddette de iflaslar %63 oranında artmış. Bu ortada muhalefet partileri yarın iktidara gelecek üzere hazırlanıyorlar. Bu haftaki konuğumuz ÂLÂ Parti Kalkınma Siyasetleri Lideri Prof. Dr Ümit Özlale.
Sayın Özlale, sizinle Türk iktisadı üzerine bir ufuk tipi yapalım. Evvel meseleler daha sonra tahliller diyelim. Çok güç bir müddetçten geçiyoruz. Bir yanda enflasyon, öte yanda işsizlik ve yoksulluk, artan maliyetler, yükselen fiyatlar devlet kurumlarında görülen erozyon ve yozlaşma. Bu günlere nasıl geldik? Bugün yaşadığımız kriz 2001 ekonomik krizinden daha mı ağır, o periyodun artıları nelerdi, bugün eklenen sıkıntılar neler?
Ümit Özlale – Bugün yaşadığımız süreci bir sıhhat sıkıntısına benzeteceksek krizden daha fazla kanser ya da ağır bir diyabet olarak nitelendirmek daha yanlışsız olur. İdare anlayışında yaşadığımız erozyon ve yozlaşma tıpkı kanserli bir hücre üzere toplumun bütün organlarına sirayet edip neredeyse bütün ülkeyi paralize etmiş durumda. Soruda bahsetmiş olduğuniz enflasyon, işsizlik, yoksulluk üzere sorunların şahsen çıkış sebeplerinden birinin bu idare sistemi ve onun getirdiği anlayış olduğunu düşünüyorum. Rasyonel karar alma ve akılcı siyasetler üretme sistemlerini neredeyse büsbütün saf dışı bırakan bu idare sistemi hangi soruna tahlil üretebilir ki?
Amuran – Lisana getirdiğiniz üzere idare sisteminin yol açtığı toplumsal ekonomik ve siyasal krizin temelinde, aceleye getirilen sistemin eksik yanlarının olması mı yatıyor yoksa uygulamalar mı bu krize yol açıyor?
Özlale – Bu idare sisteminin çıkış niçini evvelki sistemdeki tıkanıkların giderilme isteği değildi. Bu idare sistemi külliyen Recep Tayyip Erdoğan’ın kendi tercihleri doğrultusunda, kendisine sonsuz bir yetki ve sorumluluk verme üzerine tasarlandı ve hayata geçirildi. Bu idare sistemini hazırlayanların da gayesi toplumun gereksinimlerine karşılık verecek bir sistem tasarlamak değil, Recep Tayyip Erdoğan’ı şad etmekti. Sonuçta ortaya epeyce tehlikeli bulduğum bir idare sistemi çıktı. Bu sistemi o açıdan Yüzüklerin Efendisi’nde sahip olanların ortasındaki berbatlığı ortaya çıkartan ve vakit içinde da onları eriten yüzüğe benzetiyorum.
Amuran – Merkez Bankasını ayrıyeten değerlendireceğiz fakat genel olarak soruyorum: “Siyaset üretme ve uygulama vasfını yitirmiş bir bürokrasi ve buna yol açan devlet yönetme anlayışı Türkiye’nin önündeki en büyük mani” demiştiniz. İktisada istikamet veren kurumlar bugün ne durumda? Bu kurumların bir daha ihyası devlete olan güvensizliği azaltır mı?
Özlale – İç içe geçmiş sorunlar var. Birinci evvel bürokraside liyakatin yerini tek bir şahsa biat etme mecburiliği almış durumda. İkinci olarak, atanan bürokratların değerli bir kısmı da kendilerini devlet yerine partiye sorumlu hissediyorlar. Valilerin, emniyet müdürlerinin, rektörlerin hallerinde, toplumsal medya paylaşımlarında bu çürümeyi açıkça gorebiliyorsunuz. Ayrıyeten karar alıcılar (aslında tek bir karar alıcıdan bahsediyoruz!) kendini dış dünyanın bilgi ve deneyimlerine kapatmış durumda. örneğin son hazırlanan beş yıllık kalkınma planında farklı alanlarda hazırlanan biroldukca raporun ülkenin sorunlarına net tahlil teklifleri sunduğunu nazaranceksiniz. Bu raporlar, akademisyenler, iş dünyasının temsilcileri ve bürokratların oluşturduğu çalışma kurulları tarafınca hazırlandı. Ben de enflasyonla uğraş kurulun raportörüydüm. Orada enflasyonla uğraş konusunda önerdiğimiz tahlillerin büsbütün aksisi yapıldı. Özetle, kamu, ilgili paydaşlarla problemlerin tahliline yönelik bir siyaset oluştursa da bu siyasetin hayata geçmesi, işinin ehli olmadığı her halinden aşikâr olan bir kişinin olur vermesine bağlı. Bu da devlet aklının ve işleyişinin paralize olması demek.
Amuran – Ekonomik meseleler gündeme geldiğinde tartışmanın odak noktasını Merkez Bankasının siyasete bağımlılığı niçiniyle aldığı kararlar oluşturuyor. Merkez Bankasının bel kemiği olan Para Konseyi üyeleriyle ilgili bir değerlendirmeniz var mı? Kalıcı kararlar verdiklerine bağımsız hareket ettiklerine inanıyor musunuz?
Özlale – Mevcut üst takım Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarihinin en berbat takımı. Burada Merkez Bankası’nın kararlarını uzun uzadıya değerlendirmenin, eleştirmenin, bir akıl yürütmenin hayli da bir değeri yok. Sonuçta Recep Tayyip Erdoğan bir tercih yaptı ve her söylemiş olduğini harfi harfiyen uygulayacağı bir idare ile başındaki iktisat modelini hayata geçiriyor. Bunun maliyetini de ülke olarak yüksek enflasyon ve prestijini yitirmiş bir Türk Lirası ile ödüyoruz. Şöyle akılda kalacak bir örnek vereyim: Merkez Bankası’nın bu sonucu her bir vatandaşımızı iki minimum fiyat kadar borçlandırdı. Pandemi devrinde bu hükümet her bir vatandaşına bu ölçüsü dağıtamamıştı halbuki ki…
Amuran – Gelecek siyasi iktidarların bundan daha sonra Merkez Bankasının bağımsızlığını zedeleyici bir karar almasını önleyecek yeni yasal düzenlemelere muhtaçlık var mı?
Özlale – Bu mevzuda yasal bir düzenlemeye muhtaçlık yok. Yalnızca mevcut düzenlemelerin dışına çıkılmamasına gereksinim var. Biroldukca alanda da durum bu aslında: keyfi kararların yasal düzenlemelerin yerine aldığı bir durumla karşı karşıyayız.
Amuran – Gelelim enflasyonun Türk iktisadına verdiği ziyanlara. Şu anda halkın yaşadığı işsizlik yanında besin ve kira artışları en büyük sorun haline geldi. Besin ve kira fiyatlarındaki artış derin bir yoksulluğu da birlikteinde getiriyor Bilhassa besin enflasyonu TÜİK’in bilgilerine göre, sizin yaptığınız araştırmalara nazaran bugün ne durumda? Bunun sebebini siyasi iktidar nasıl açıklıyor, size bakılırsa sorun nereden kaynaklanıyor?
Özlale – Türkiye’de besin imalatı enflasyonu yüzde 40 civarında. Türkiye son 6 çeyrektir 56 ülke içinde konut fiyatları ve kira açısından en yüksek artışların yaşandığı ülke. Bütün bunları başta fakir vatandaşlarımız en derinden hissederken TÜİK’in yıllık enflasyonu yüzde 20’nin altında çıkarma uğraşını da takdir etmek lazım! Bu açıdan TÜİK enflasyonla uğraşta TCMB’den daha başarılı diyebiliriz. Tahminimce sabit maaşı olan siyasi iktidar mensupları da TÜİK’in enflasyon açıklamalarına isyan ediyordur zira şahsen kendi maaşları TÜİK’in deklare ettiğı enflasyon oranında artıyor.
Amuran – Bankalarla ilgili de tartışmalar da devam ediyor. “Geri dönmeyen krediler var. Batık kredilerin ölçüsü giderek artıyor, doğal olarak bankaların ayırmaları gereken ziyan karşılığı da arttığı için banka kârları azalıyor. Bundan daha sonra tedbir alınmazsa neler olabilir?
Özlale – Bankacılık dalı 2001 krizinden daha sonra değerli dersler çıkarsa da bilhassa kamu bankalarının önemli kredi riski taşıdığını söyleyebiliriz. Ayrıyeten son devirde Recep Tayyip Erdoğan’ın kredi musluklarını açma direktifi kredi kalitesini daha da bozacak üzere duruyor. Şayet gerekli tedbirler alınmazsa biz yakında bir “kötü banka” modelini konuşmaya başlayabiliriz. Yani yeni bir banka kurularak, başta kamu bankaları olmak üzere bütün bankalardan problemli ya da batık kredilerini aşikâr bir ıskontoyla bu yeni bankaya satmaları gündeme gelebilir. Bu durum da bize 2001 krizi daha sonrasında olduğu üzere kârın özelleştiği zararın da kamulaştığı bir sistemde ömrümüzü devam ettirdiğimizi hatırlatmış olur!
Amuran – Tahlillere geçelim isterseniz. Türk iktisadında yaşanan meselelerin tahlili için birtakım ekonomik programlarınız var. Fakat sıkıntı olanın yoksullukla uğraş olduğunu Türkiye’nin giderek daha da fakirleştiğini vurguluyorsunuz. Size bakılırsa niye daha sıkıntı bir gayret olacak?
Özlale – Türkiye’de yoksulluğun değerli bir sorun olarak karşımıza çıkması pandemidilk evvel başladı. Yalnızca 2019 yılında bir milyondan fazla kişi işgücünden ayrıldı. Pandemi ise aslına bakarsan olumsuz seyreden bu süreçte yeni fakirlerin ortaya çıkmasına yol açtı. Ortaya çıkan durumu bir istatistikle özetlemeye çalışırsak bugün 0-14 yaş ortası çocukların yarısı, 15-24 yaş ortası gençlerin de yüzde 35’i, Türkiye’nin en fakir yüzde 20’lik bölümünü oluşturan hanelerde yaşıyorlar. Bu çocuklar pandemi devri boyunca eğitimden uzak kaldılar. Bu çocuklarımıza fırsat eşitliğini sağlayacak siyasetleri çabucak hayata geçirsek bile bunun müspet tesirlerini lakin bir süre daha sonra görmeye başlarız. Partimizden şimdiki bir örnek vereyim. DÜZGÜN Parti olarak bu çocuk yoksulluğunu azaltma gayesiyle “Rüzgar gülü” ismini verdiğimiz, okulda yemek programını tasarladık. Devlet okullarında okuyan çocuklarımızın hakikat beslenip günlük protein ve vitamin gereksinimini karşılayacağımız bir program bu. bu biçimdece okullaşma oranı artacak, çocuklarımız daha az hastalanacak, gerçek beslenen çocuklar akademik olarak daha başarılı olacak, çocuğunun cebine harçlık koymak zorunda kalmayan ebeveynlere dolaylı bir nakit dayanağı sağlanmış olacak ve bölgelerindeki okullara besin tedariki yapan kooperatifler yoluyla kırsal kalkınmaya katkı verilmiş olacak. Bu üzere geliştireceğimiz projelerin istenen amaca ulaşması ile Türkiye’de yoksulluğa ve yoksunluğa son vermemiz, eğitim ve sıhhat eksenlerinde istediğimiz noktaya gelmemiz biraz vakit alacaktır. halbuki güzel tasarlanmış bir para ya da maliye siyaseti ile Türkiye’de enflasyonu tek haneli sayılara indirmek hayli daha kısa vakitte ve çarçabuk gerçekleştireceğimiz bir gaye.
Amuran – Şu anda uygulanmayan “verimlilik odaklı, istikrar odaklı bir iktisat modeline geçmeyi” öneriyorsunuz. Ayrıyeten “Makroekonomik çerçeve ile enflasyonu bir yılda %10’nun altına düşürmek için âlâ bir beklenti idaresi yaratabiliriz” diyorsunuz. Ülkeyi bir daha refaha kavuşturmak için önerdiğiniz bu modeli biraz açar mısınız?
Özlale – Türkiye’de bilhassa son periyotta ortaya çıkan en kıymetli sorunlardan biri verimlilik kayıpları. Türkiye’de toplam faktör verimliliğindeki kayıplar ulusal gelir büyümesini olumsuz etkiliyor. Şimdiki bir Dünya Bankası raporu Türkiye’de verimlilik kayıplarının alışılmışın bilakis büyük şirketlerde de değerli boyutlara geldiğini gösteriyor. Bunun bir niçini mevcut iktisadi yapının ve karar alma sistemlerinin iktisattaki kaynak dağılımını olumsuz etkilemesi. Bir diğer kıymetli niye ise şirketlerin yeni periyodun teknolojilerine gereğince adapte olamamaları. Gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler içindeki verimlilik farkının yüzde sekseni teknolojik gelişmelere adapte olamamakla açıklanabiliyor. Bu yüzden de şirketlerimizi ucuz işgücü ve bedelsiz TL üzerinden rekabet etmeleri yerine kalite üzerinden rekabet etmelerini sağlayacak bir teknolojik dönüşümü gerçekleştirmeleri için gerekli teşvik ve altyapıyı sağlamalıyız.
Amuran – Fiyat istikrarını sağlamak için yalnızca para siyasetine dayanmanın getirdiği sonuçlar ortada. Siyasi iktidar için enflasyonun düşürülmesinde tek tahlildi. Bu politikayı destekleyen hangi adımların daha atılması gerekirdi?
Özlale – Türkiye’deki temel yanlışlardan biri de Merkez Bankalarının iktisattaki bütün sorunları çözmeye muktedir olduğunun sanılması. İşin makûs yanı da Merkez Bankalarının da vakit zaman bu yanılgıya düşmeleri. halbuki enflasyonu düşürmede bile para siyaseti tek başına kâfi olmayabiliyor. Türkiye’de enflasyonun kalıcı olarak düşürülmesi için özel bölümün verimliliğini arttıracak siyasetlerden tarım ıslahatına, bütçe disiplinine kadar bir dizi adımın birbirini destekleyecek biçimde atılması gerekiyor.
Amuran – İşsizliği giderici kimi teklifleriniz var. Bilhassa genç işsizlik üzerinde duruyorsunuz: “Üniversitelerin yüzde 80’i çocukların işsizliğini 4 sene erteleyen kurumlar olmuş durumda” diyorsunuz. Gençlerin geleceklerini teminat altına alacak ‘Teknoloji Kampüsleri’ projesinden kelam ediliyor. Bugün birden fazla gencimiz yarınlarını yurt haricinde arıyor. Evvel gençliğin şu andaki durumunu ondan sonrasında da bu teklifinizi anlatır mısınız?
Özlale – Yirmi yıl boyunca Türkiye’de üniversitede çalışmış bir akademisyen olarak gençlerin en hayli şikayetçi olduğu üç mevzunun fırsat eşitsizliği, adaletsizlik ve özgürlüklerinin kısıtlanması olduğunu düşünüyorum. İlkokuldan itibaren akademik olarak fazlaca başarılı olmuş binlerce genç, üniversiteden mezun olduklarında aldıkları maaş karınlarını lakin doyurmaya yettiğinde haklı olarak isyan ediyorlar. Kendilerinden akademik olarak kıyaslanamayacak derecede makus olan yaşıtları, akrabalarını ya da siyasi irtibatlarını kullanarak kısa vakitte bir servet yapınca haklı olarak isyan ediyorlar. Cinsel tercihlerinden dolayı terörist ilan edilince haklı olarak isyan ediyorlar. Hak ettiği bir refah düzeyi yerine, aza kanaat etmeleri beklendiğinde haklı olarak isyan ediyorlar. Üniversiteler kendilerine kâfi marifetleri ve yetkinlikleri sağlamadığı için iş dünyası tarafınca eleştirilince haklı olarak isyan ediyorlar. Bugün yükseköğretim kurumlarının birçoğunun çağdışı kalmış müfredatlarının faturasını gençlerimiz ödüyor. Bütün dünyada yükseköğretim kurumları eğitime bakış açılarını değiştirirken Türkiye’de biroldukça üniversitenin rektörü iktidar partisine yağ çekip Recep Tayyip Erdoğan’ı destekleyerek koltuklarını müdafaa kaygısına düşmüş durumdalar. Bütün bunların maliyetini de maalesef gençlerimiz ödüyor.
Teknoloji yerleşkeleri projemiz de yeni devrin gerektirdiği yetkinlik ve maharetleri mevcut yükseköğretim kurumlarının sağlayamadığı müşahedesinden yola çıkıyor. Bugün üniversitelerin bir kısmını teknoloji yerleşkelerine çevirerek yeni periyodun maharet ve yetkinlikleri kısa müddette kazandıracak eğitimleri hayata geçirmek ve “beceri uyumsuzluğu” dediğimiz sorunu de en aza indirmek mümkün.
Amuran – Besin enflasyonunu artıran sebeplerden biri kuşkusuz tarım kısmında yaşanan girdi maliyetlerinin yüksekliği. Üretici güç durumda. Borç batağında. Tarım dalının sıkıntılarını giderecek nasıl bir model öneriyorsunuz?
Özlale – Tarım en argümanlı olduğumuz alanlardan biri. Uygulayacağımız siyasetlerle uzun periyotta ziraî katma kıymeti yüksek, ihracatı 100 milyar doları bulan, ARGE ve ziraî teknolojisi gelişmiş, büyük data bilgisini oluşturmuş, niceliksel problemlerini çözmüş bir Türkiye hedefliyoruz. tıpkı vakitte kısa periyotta içine düştüğü durumdan çiftçimizi kurtarmamız lazım. Bunun için de çiftçilerin mevcut borç takiplerini durduracağız, onlara sübvansiyon haklarını koruyarak faizsiz, masrafsız, bir yıl ödemesiz, sonraki yıl yalnızca faiz ödemeli, anaparayı 5 yıl vadeli borçlarını ödeme imkânı sağlayacağız.
Vatandaşımızı pahalılıktan ve meçhullükten kurtarıp, çiftçimize geliri garanti etmek için ziraî dayanaklarda “Eşik fiyat, fark fiyat, referans fiyat ve müdahale fiyatını” devreye sokacağız. bu biçimdece çiftçileri karşılaştıkları belirsizlikleri en aza indirip onlara çıkar odaklı bir ziraî üretim modeli sunacağız. Türkiye Ziraî Eserler Düzenleme Kurumu ile devletin dengeleme, düzenleme ve denetleme rolünü her basamakta yerine getireceğiz. Ziraat Bankası’nı kuruluş ideolojisine uygun olarak bir tarım bankası haline getireceğiz. En değerli sorunlarımızdan biri olan iklim değişikliğinin tesirlerini en aza indirmek için tarımdaki yeni teknolojileri üreticiyle buluşturacağız. Türkiye Tarım Büyük Verisini oluşturup, bu datayı araştırmacılara açarak akıllı planlama, iddia, öngörü ve modelleme araçları oluşturacağız. İklim değişikliği ve kuraklığa karşı tedbirler almak için Türkiye İklim Değişikliği Modelini kuracağız. Verimli tarım yerlerine sanayi bölgesi kurulmasına, plansız kentleşmeye, tarım ve orman bölgelerinde maden arama faaliyetlerine son vereceğiz. Cet tohumları hayati değere sahip olduğu için sertifikasyon çalışmalarına sürat vereceğiz,
Amuran – Modeller programlar kâfi değil kuşkusuz. Türk ekonomisindeki yaşanan bu krizden bizi kurtaracak bir takıma gereksinim var. Bu kadroyu bir daha oluşturma bahtımız var mı?
Özlale – Türkiye’nin yalnızca iktisat alanında problemleri yok. Eğitimden sıhhate, ulusal güvenlikten dış siyasete kadar her geçen gün daha da kronikleşen meseleleri çözmek için liyakatli takımlara muhtaçlık var. O takımlar da bu topraklarda ziyadesiyle mevcut. Ben AKP daha sonrası periyodu bir nevi onarım devri olarak görüyorum. Bu onarım devrinde de liyakat ve deneyim sahibi akademisyenlerin, bürokratların, iş dünyası temsilcilerinin elini taşın altına koyup biroldukca alanda Türkiye’yi hak ettiği yere getirmek için bir ulusal seferberlik ruhuyla çalışacaklarını düşünüyorum. bahsetmiş olduğum liyakatli takım ve seferberlik ruhu bu topraklarda ziyadesiyle mevcut.
Amuran – Sayın Özlale, değerli olan ehliyete sahip bu takımların şimdiden hazırlanması ve motive edilmesi. Gençlere çalınan hayallerinin geri verilmesi çocukların hasretlerinin ve annelerin mutfak korkularının giderilmesi. Açıklamalarınız için hayli teşekkürler.
Özlale – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran
Hafta ortasında, “Türkiye’nin 2023 Vizyonu” Doruğu’nda konuşan Hazine ve Maliye Bakanı Lütfü Elvan’ın, “halkın enflasyona ezdirilmemesi için minimum fiyat başta olmak üzere bu bahiste gerekli hassasiyeti göstereceğiz” açıklaması, erken seçimin yakında olacağının birinci işaretlerinden biri olarak değerlendirildi. Muhalefet partileri yarın seçim olacakmış üzere kendi programlarını hazırlıyorlar, lakin durum önemli.. Basında yer alan haberlere nazaran, Merkez Bankası toplam rezervleri 28 Ekim ile biten haftada 1 milyar 358 milyon dolar azalmış. Öte yandan CHP tarafınca Ekim ayında yapılan bir çalışma, gidişin ne kadar önemli olduğunun bir meselai ortaya çıkardı. Ulusal Yargı Ağı (UYAP) üzerinden alınan bilgilere nazaran, bu yıl 1 Ocak- 29 Ekim günleri içinde İcra ve İflas dairelerine toplam 6 milyon 146 bin yeni evrak gelmiş… Ödeme kuvvetliğü çekenler, yargı yoluyla deva arıyor. CHP yaptığı çalışmada 2021’in birinci 6 ayında iflas eden şirket ve ticari işletme sayısının 71 bin 314 olduğunu tespit etmiş. Temmuz ayından Eylül ayına kadar geçen üç aylık müddette de iflaslar %63 oranında artmış. Bu ortada muhalefet partileri yarın iktidara gelecek üzere hazırlanıyorlar. Bu haftaki konuğumuz ÂLÂ Parti Kalkınma Siyasetleri Lideri Prof. Dr Ümit Özlale.
Sayın Özlale, sizinle Türk iktisadı üzerine bir ufuk tipi yapalım. Evvel meseleler daha sonra tahliller diyelim. Çok güç bir müddetçten geçiyoruz. Bir yanda enflasyon, öte yanda işsizlik ve yoksulluk, artan maliyetler, yükselen fiyatlar devlet kurumlarında görülen erozyon ve yozlaşma. Bu günlere nasıl geldik? Bugün yaşadığımız kriz 2001 ekonomik krizinden daha mı ağır, o periyodun artıları nelerdi, bugün eklenen sıkıntılar neler?
Ümit Özlale – Bugün yaşadığımız süreci bir sıhhat sıkıntısına benzeteceksek krizden daha fazla kanser ya da ağır bir diyabet olarak nitelendirmek daha yanlışsız olur. İdare anlayışında yaşadığımız erozyon ve yozlaşma tıpkı kanserli bir hücre üzere toplumun bütün organlarına sirayet edip neredeyse bütün ülkeyi paralize etmiş durumda. Soruda bahsetmiş olduğuniz enflasyon, işsizlik, yoksulluk üzere sorunların şahsen çıkış sebeplerinden birinin bu idare sistemi ve onun getirdiği anlayış olduğunu düşünüyorum. Rasyonel karar alma ve akılcı siyasetler üretme sistemlerini neredeyse büsbütün saf dışı bırakan bu idare sistemi hangi soruna tahlil üretebilir ki?
Amuran – Lisana getirdiğiniz üzere idare sisteminin yol açtığı toplumsal ekonomik ve siyasal krizin temelinde, aceleye getirilen sistemin eksik yanlarının olması mı yatıyor yoksa uygulamalar mı bu krize yol açıyor?
Özlale – Bu idare sisteminin çıkış niçini evvelki sistemdeki tıkanıkların giderilme isteği değildi. Bu idare sistemi külliyen Recep Tayyip Erdoğan’ın kendi tercihleri doğrultusunda, kendisine sonsuz bir yetki ve sorumluluk verme üzerine tasarlandı ve hayata geçirildi. Bu idare sistemini hazırlayanların da gayesi toplumun gereksinimlerine karşılık verecek bir sistem tasarlamak değil, Recep Tayyip Erdoğan’ı şad etmekti. Sonuçta ortaya epeyce tehlikeli bulduğum bir idare sistemi çıktı. Bu sistemi o açıdan Yüzüklerin Efendisi’nde sahip olanların ortasındaki berbatlığı ortaya çıkartan ve vakit içinde da onları eriten yüzüğe benzetiyorum.
Amuran – Merkez Bankasını ayrıyeten değerlendireceğiz fakat genel olarak soruyorum: “Siyaset üretme ve uygulama vasfını yitirmiş bir bürokrasi ve buna yol açan devlet yönetme anlayışı Türkiye’nin önündeki en büyük mani” demiştiniz. İktisada istikamet veren kurumlar bugün ne durumda? Bu kurumların bir daha ihyası devlete olan güvensizliği azaltır mı?
Özlale – İç içe geçmiş sorunlar var. Birinci evvel bürokraside liyakatin yerini tek bir şahsa biat etme mecburiliği almış durumda. İkinci olarak, atanan bürokratların değerli bir kısmı da kendilerini devlet yerine partiye sorumlu hissediyorlar. Valilerin, emniyet müdürlerinin, rektörlerin hallerinde, toplumsal medya paylaşımlarında bu çürümeyi açıkça gorebiliyorsunuz. Ayrıyeten karar alıcılar (aslında tek bir karar alıcıdan bahsediyoruz!) kendini dış dünyanın bilgi ve deneyimlerine kapatmış durumda. örneğin son hazırlanan beş yıllık kalkınma planında farklı alanlarda hazırlanan biroldukca raporun ülkenin sorunlarına net tahlil teklifleri sunduğunu nazaranceksiniz. Bu raporlar, akademisyenler, iş dünyasının temsilcileri ve bürokratların oluşturduğu çalışma kurulları tarafınca hazırlandı. Ben de enflasyonla uğraş kurulun raportörüydüm. Orada enflasyonla uğraş konusunda önerdiğimiz tahlillerin büsbütün aksisi yapıldı. Özetle, kamu, ilgili paydaşlarla problemlerin tahliline yönelik bir siyaset oluştursa da bu siyasetin hayata geçmesi, işinin ehli olmadığı her halinden aşikâr olan bir kişinin olur vermesine bağlı. Bu da devlet aklının ve işleyişinin paralize olması demek.
Amuran – Ekonomik meseleler gündeme geldiğinde tartışmanın odak noktasını Merkez Bankasının siyasete bağımlılığı niçiniyle aldığı kararlar oluşturuyor. Merkez Bankasının bel kemiği olan Para Konseyi üyeleriyle ilgili bir değerlendirmeniz var mı? Kalıcı kararlar verdiklerine bağımsız hareket ettiklerine inanıyor musunuz?
Özlale – Mevcut üst takım Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarihinin en berbat takımı. Burada Merkez Bankası’nın kararlarını uzun uzadıya değerlendirmenin, eleştirmenin, bir akıl yürütmenin hayli da bir değeri yok. Sonuçta Recep Tayyip Erdoğan bir tercih yaptı ve her söylemiş olduğini harfi harfiyen uygulayacağı bir idare ile başındaki iktisat modelini hayata geçiriyor. Bunun maliyetini de ülke olarak yüksek enflasyon ve prestijini yitirmiş bir Türk Lirası ile ödüyoruz. Şöyle akılda kalacak bir örnek vereyim: Merkez Bankası’nın bu sonucu her bir vatandaşımızı iki minimum fiyat kadar borçlandırdı. Pandemi devrinde bu hükümet her bir vatandaşına bu ölçüsü dağıtamamıştı halbuki ki…
Amuran – Gelecek siyasi iktidarların bundan daha sonra Merkez Bankasının bağımsızlığını zedeleyici bir karar almasını önleyecek yeni yasal düzenlemelere muhtaçlık var mı?
Özlale – Bu mevzuda yasal bir düzenlemeye muhtaçlık yok. Yalnızca mevcut düzenlemelerin dışına çıkılmamasına gereksinim var. Biroldukca alanda da durum bu aslında: keyfi kararların yasal düzenlemelerin yerine aldığı bir durumla karşı karşıyayız.
Amuran – Gelelim enflasyonun Türk iktisadına verdiği ziyanlara. Şu anda halkın yaşadığı işsizlik yanında besin ve kira artışları en büyük sorun haline geldi. Besin ve kira fiyatlarındaki artış derin bir yoksulluğu da birlikteinde getiriyor Bilhassa besin enflasyonu TÜİK’in bilgilerine göre, sizin yaptığınız araştırmalara nazaran bugün ne durumda? Bunun sebebini siyasi iktidar nasıl açıklıyor, size bakılırsa sorun nereden kaynaklanıyor?
Özlale – Türkiye’de besin imalatı enflasyonu yüzde 40 civarında. Türkiye son 6 çeyrektir 56 ülke içinde konut fiyatları ve kira açısından en yüksek artışların yaşandığı ülke. Bütün bunları başta fakir vatandaşlarımız en derinden hissederken TÜİK’in yıllık enflasyonu yüzde 20’nin altında çıkarma uğraşını da takdir etmek lazım! Bu açıdan TÜİK enflasyonla uğraşta TCMB’den daha başarılı diyebiliriz. Tahminimce sabit maaşı olan siyasi iktidar mensupları da TÜİK’in enflasyon açıklamalarına isyan ediyordur zira şahsen kendi maaşları TÜİK’in deklare ettiğı enflasyon oranında artıyor.
Amuran – Bankalarla ilgili de tartışmalar da devam ediyor. “Geri dönmeyen krediler var. Batık kredilerin ölçüsü giderek artıyor, doğal olarak bankaların ayırmaları gereken ziyan karşılığı da arttığı için banka kârları azalıyor. Bundan daha sonra tedbir alınmazsa neler olabilir?
Özlale – Bankacılık dalı 2001 krizinden daha sonra değerli dersler çıkarsa da bilhassa kamu bankalarının önemli kredi riski taşıdığını söyleyebiliriz. Ayrıyeten son devirde Recep Tayyip Erdoğan’ın kredi musluklarını açma direktifi kredi kalitesini daha da bozacak üzere duruyor. Şayet gerekli tedbirler alınmazsa biz yakında bir “kötü banka” modelini konuşmaya başlayabiliriz. Yani yeni bir banka kurularak, başta kamu bankaları olmak üzere bütün bankalardan problemli ya da batık kredilerini aşikâr bir ıskontoyla bu yeni bankaya satmaları gündeme gelebilir. Bu durum da bize 2001 krizi daha sonrasında olduğu üzere kârın özelleştiği zararın da kamulaştığı bir sistemde ömrümüzü devam ettirdiğimizi hatırlatmış olur!
Amuran – Tahlillere geçelim isterseniz. Türk iktisadında yaşanan meselelerin tahlili için birtakım ekonomik programlarınız var. Fakat sıkıntı olanın yoksullukla uğraş olduğunu Türkiye’nin giderek daha da fakirleştiğini vurguluyorsunuz. Size bakılırsa niye daha sıkıntı bir gayret olacak?
Özlale – Türkiye’de yoksulluğun değerli bir sorun olarak karşımıza çıkması pandemidilk evvel başladı. Yalnızca 2019 yılında bir milyondan fazla kişi işgücünden ayrıldı. Pandemi ise aslına bakarsan olumsuz seyreden bu süreçte yeni fakirlerin ortaya çıkmasına yol açtı. Ortaya çıkan durumu bir istatistikle özetlemeye çalışırsak bugün 0-14 yaş ortası çocukların yarısı, 15-24 yaş ortası gençlerin de yüzde 35’i, Türkiye’nin en fakir yüzde 20’lik bölümünü oluşturan hanelerde yaşıyorlar. Bu çocuklar pandemi devri boyunca eğitimden uzak kaldılar. Bu çocuklarımıza fırsat eşitliğini sağlayacak siyasetleri çabucak hayata geçirsek bile bunun müspet tesirlerini lakin bir süre daha sonra görmeye başlarız. Partimizden şimdiki bir örnek vereyim. DÜZGÜN Parti olarak bu çocuk yoksulluğunu azaltma gayesiyle “Rüzgar gülü” ismini verdiğimiz, okulda yemek programını tasarladık. Devlet okullarında okuyan çocuklarımızın hakikat beslenip günlük protein ve vitamin gereksinimini karşılayacağımız bir program bu. bu biçimdece okullaşma oranı artacak, çocuklarımız daha az hastalanacak, gerçek beslenen çocuklar akademik olarak daha başarılı olacak, çocuğunun cebine harçlık koymak zorunda kalmayan ebeveynlere dolaylı bir nakit dayanağı sağlanmış olacak ve bölgelerindeki okullara besin tedariki yapan kooperatifler yoluyla kırsal kalkınmaya katkı verilmiş olacak. Bu üzere geliştireceğimiz projelerin istenen amaca ulaşması ile Türkiye’de yoksulluğa ve yoksunluğa son vermemiz, eğitim ve sıhhat eksenlerinde istediğimiz noktaya gelmemiz biraz vakit alacaktır. halbuki güzel tasarlanmış bir para ya da maliye siyaseti ile Türkiye’de enflasyonu tek haneli sayılara indirmek hayli daha kısa vakitte ve çarçabuk gerçekleştireceğimiz bir gaye.
Amuran – Şu anda uygulanmayan “verimlilik odaklı, istikrar odaklı bir iktisat modeline geçmeyi” öneriyorsunuz. Ayrıyeten “Makroekonomik çerçeve ile enflasyonu bir yılda %10’nun altına düşürmek için âlâ bir beklenti idaresi yaratabiliriz” diyorsunuz. Ülkeyi bir daha refaha kavuşturmak için önerdiğiniz bu modeli biraz açar mısınız?
Özlale – Türkiye’de bilhassa son periyotta ortaya çıkan en kıymetli sorunlardan biri verimlilik kayıpları. Türkiye’de toplam faktör verimliliğindeki kayıplar ulusal gelir büyümesini olumsuz etkiliyor. Şimdiki bir Dünya Bankası raporu Türkiye’de verimlilik kayıplarının alışılmışın bilakis büyük şirketlerde de değerli boyutlara geldiğini gösteriyor. Bunun bir niçini mevcut iktisadi yapının ve karar alma sistemlerinin iktisattaki kaynak dağılımını olumsuz etkilemesi. Bir diğer kıymetli niye ise şirketlerin yeni periyodun teknolojilerine gereğince adapte olamamaları. Gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler içindeki verimlilik farkının yüzde sekseni teknolojik gelişmelere adapte olamamakla açıklanabiliyor. Bu yüzden de şirketlerimizi ucuz işgücü ve bedelsiz TL üzerinden rekabet etmeleri yerine kalite üzerinden rekabet etmelerini sağlayacak bir teknolojik dönüşümü gerçekleştirmeleri için gerekli teşvik ve altyapıyı sağlamalıyız.
Amuran – Fiyat istikrarını sağlamak için yalnızca para siyasetine dayanmanın getirdiği sonuçlar ortada. Siyasi iktidar için enflasyonun düşürülmesinde tek tahlildi. Bu politikayı destekleyen hangi adımların daha atılması gerekirdi?
Özlale – Türkiye’deki temel yanlışlardan biri de Merkez Bankalarının iktisattaki bütün sorunları çözmeye muktedir olduğunun sanılması. İşin makûs yanı da Merkez Bankalarının da vakit zaman bu yanılgıya düşmeleri. halbuki enflasyonu düşürmede bile para siyaseti tek başına kâfi olmayabiliyor. Türkiye’de enflasyonun kalıcı olarak düşürülmesi için özel bölümün verimliliğini arttıracak siyasetlerden tarım ıslahatına, bütçe disiplinine kadar bir dizi adımın birbirini destekleyecek biçimde atılması gerekiyor.
Amuran – İşsizliği giderici kimi teklifleriniz var. Bilhassa genç işsizlik üzerinde duruyorsunuz: “Üniversitelerin yüzde 80’i çocukların işsizliğini 4 sene erteleyen kurumlar olmuş durumda” diyorsunuz. Gençlerin geleceklerini teminat altına alacak ‘Teknoloji Kampüsleri’ projesinden kelam ediliyor. Bugün birden fazla gencimiz yarınlarını yurt haricinde arıyor. Evvel gençliğin şu andaki durumunu ondan sonrasında da bu teklifinizi anlatır mısınız?
Özlale – Yirmi yıl boyunca Türkiye’de üniversitede çalışmış bir akademisyen olarak gençlerin en hayli şikayetçi olduğu üç mevzunun fırsat eşitsizliği, adaletsizlik ve özgürlüklerinin kısıtlanması olduğunu düşünüyorum. İlkokuldan itibaren akademik olarak fazlaca başarılı olmuş binlerce genç, üniversiteden mezun olduklarında aldıkları maaş karınlarını lakin doyurmaya yettiğinde haklı olarak isyan ediyorlar. Kendilerinden akademik olarak kıyaslanamayacak derecede makus olan yaşıtları, akrabalarını ya da siyasi irtibatlarını kullanarak kısa vakitte bir servet yapınca haklı olarak isyan ediyorlar. Cinsel tercihlerinden dolayı terörist ilan edilince haklı olarak isyan ediyorlar. Hak ettiği bir refah düzeyi yerine, aza kanaat etmeleri beklendiğinde haklı olarak isyan ediyorlar. Üniversiteler kendilerine kâfi marifetleri ve yetkinlikleri sağlamadığı için iş dünyası tarafınca eleştirilince haklı olarak isyan ediyorlar. Bugün yükseköğretim kurumlarının birçoğunun çağdışı kalmış müfredatlarının faturasını gençlerimiz ödüyor. Bütün dünyada yükseköğretim kurumları eğitime bakış açılarını değiştirirken Türkiye’de biroldukça üniversitenin rektörü iktidar partisine yağ çekip Recep Tayyip Erdoğan’ı destekleyerek koltuklarını müdafaa kaygısına düşmüş durumdalar. Bütün bunların maliyetini de maalesef gençlerimiz ödüyor.
Teknoloji yerleşkeleri projemiz de yeni devrin gerektirdiği yetkinlik ve maharetleri mevcut yükseköğretim kurumlarının sağlayamadığı müşahedesinden yola çıkıyor. Bugün üniversitelerin bir kısmını teknoloji yerleşkelerine çevirerek yeni periyodun maharet ve yetkinlikleri kısa müddette kazandıracak eğitimleri hayata geçirmek ve “beceri uyumsuzluğu” dediğimiz sorunu de en aza indirmek mümkün.
Amuran – Besin enflasyonunu artıran sebeplerden biri kuşkusuz tarım kısmında yaşanan girdi maliyetlerinin yüksekliği. Üretici güç durumda. Borç batağında. Tarım dalının sıkıntılarını giderecek nasıl bir model öneriyorsunuz?
Özlale – Tarım en argümanlı olduğumuz alanlardan biri. Uygulayacağımız siyasetlerle uzun periyotta ziraî katma kıymeti yüksek, ihracatı 100 milyar doları bulan, ARGE ve ziraî teknolojisi gelişmiş, büyük data bilgisini oluşturmuş, niceliksel problemlerini çözmüş bir Türkiye hedefliyoruz. tıpkı vakitte kısa periyotta içine düştüğü durumdan çiftçimizi kurtarmamız lazım. Bunun için de çiftçilerin mevcut borç takiplerini durduracağız, onlara sübvansiyon haklarını koruyarak faizsiz, masrafsız, bir yıl ödemesiz, sonraki yıl yalnızca faiz ödemeli, anaparayı 5 yıl vadeli borçlarını ödeme imkânı sağlayacağız.
Vatandaşımızı pahalılıktan ve meçhullükten kurtarıp, çiftçimize geliri garanti etmek için ziraî dayanaklarda “Eşik fiyat, fark fiyat, referans fiyat ve müdahale fiyatını” devreye sokacağız. bu biçimdece çiftçileri karşılaştıkları belirsizlikleri en aza indirip onlara çıkar odaklı bir ziraî üretim modeli sunacağız. Türkiye Ziraî Eserler Düzenleme Kurumu ile devletin dengeleme, düzenleme ve denetleme rolünü her basamakta yerine getireceğiz. Ziraat Bankası’nı kuruluş ideolojisine uygun olarak bir tarım bankası haline getireceğiz. En değerli sorunlarımızdan biri olan iklim değişikliğinin tesirlerini en aza indirmek için tarımdaki yeni teknolojileri üreticiyle buluşturacağız. Türkiye Tarım Büyük Verisini oluşturup, bu datayı araştırmacılara açarak akıllı planlama, iddia, öngörü ve modelleme araçları oluşturacağız. İklim değişikliği ve kuraklığa karşı tedbirler almak için Türkiye İklim Değişikliği Modelini kuracağız. Verimli tarım yerlerine sanayi bölgesi kurulmasına, plansız kentleşmeye, tarım ve orman bölgelerinde maden arama faaliyetlerine son vereceğiz. Cet tohumları hayati değere sahip olduğu için sertifikasyon çalışmalarına sürat vereceğiz,
Amuran – Modeller programlar kâfi değil kuşkusuz. Türk ekonomisindeki yaşanan bu krizden bizi kurtaracak bir takıma gereksinim var. Bu kadroyu bir daha oluşturma bahtımız var mı?
Özlale – Türkiye’nin yalnızca iktisat alanında problemleri yok. Eğitimden sıhhate, ulusal güvenlikten dış siyasete kadar her geçen gün daha da kronikleşen meseleleri çözmek için liyakatli takımlara muhtaçlık var. O takımlar da bu topraklarda ziyadesiyle mevcut. Ben AKP daha sonrası periyodu bir nevi onarım devri olarak görüyorum. Bu onarım devrinde de liyakat ve deneyim sahibi akademisyenlerin, bürokratların, iş dünyası temsilcilerinin elini taşın altına koyup biroldukca alanda Türkiye’yi hak ettiği yere getirmek için bir ulusal seferberlik ruhuyla çalışacaklarını düşünüyorum. bahsetmiş olduğum liyakatli takım ve seferberlik ruhu bu topraklarda ziyadesiyle mevcut.
Amuran – Sayın Özlale, değerli olan ehliyete sahip bu takımların şimdiden hazırlanması ve motive edilmesi. Gençlere çalınan hayallerinin geri verilmesi çocukların hasretlerinin ve annelerin mutfak korkularının giderilmesi. Açıklamalarınız için hayli teşekkürler.
Özlale – Ben teşekkür ederim.
Nurzen Amuran