Elif KARACA
Hiperenflasyon konusundaki bilimsel çalışmalarıyla öne çıkan Johns Hopkins Universitesi uygulamalı iktisat profesörü Steve Hanke, istatistiksel açıdan Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin pek düşük olduğunu söylemiş oldu. DÜNYA’nın sorularını yanıtlayan Hanke, “Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin imkansız olduğunu söyleyemem lakin istatistiksel açıdan bu ihtimalin çok düşük olduğunu söyleyebilirim” dedi. Hiperenflasyonun epeyce ender görülen durum olduğunu ve dünya tarihinde bugüne kadar yalnızca 62 hiperenflasyon olayının yaşandığını belirten Hanke, “Türkiye, kurumları epey zayıf ve merkez bankası (TCMB) makus sicile sahip bir ülke olması niçiniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu yaşıyor” biçiminde konuştu. Hiperenflasyonun tarifini, akademik literatürde 1956’da kabul edildiği üzere “aylık enflasyon oranı %50’yi aşarsa” biçiminde yapan Hanke, geçmişte bu durumun yaşandığı ülkelerden örnekler de verdi. Bulgaristan’da para şurası uygulamasına geçilmesiyle bir arada hiperenflasyonun çabucak son bulduğunu belirten Hanke, Türkiye için de tıpkı uygulamayı öneriyor.
Hiperenflasyon nedir, her insanın anlayabileceği biçimde kısa bir tarifini yapabılır misiniz?
Akademik literatürde benimsenen görüşe bakılırsa, aylık enflasyon oranının %50’yi aşması durumunda hiperenflasyon sınıflandırması yapılabilir. Bu tarif, 1956’da, Phillip Cagan’ın Milton Friedman editörlüğündeki Studies in the Quantity Theory of Money isimli kitapta yer alan hiperenflasyonla ilgili tahlilinin yayınlanmasından daha sonra kabul edildi. Kıymetli fiyat artışları olan ülkelerde hergün enflasyonu ölçmek için yüksek frekanslı bilgileri ve Satın alma Gücü Paritesi teorisini kullandığım için Cagan’ın aylık %50 hiperenflasyon eşiğini geliştirdim. Gelişmiş ölçüm teknikleri ile artık hiperenflasyonu, arka arda en az 30 gün boyunca aylık %50’yi aşan bir enflasyon olarak tanımlıyorum.
Hiperenflasyon bugüne kadar hangi ülkelerde yaşandı, ne üzere sonuçları oldu?
Dünya tarihinde bugüne kadar 62 hiperenflasyon olayı yaşandı ve bunların tamamı Hanke-Krus Dünya Hiperenflasyon Tablosu’nda görülebilir. En yüksek ve dikkat cazip hadiselerin başında ise Ağustos 1945’ten Temmuz 1946’ya kadar Macaristan’da yaşanan hiperenflasyon örneği gelmektedir. Doruğun yaşandığı Temmuz 1946’da fiyatlar her 15 saatte bir iki katına çıkıyordu. Dikkate paha bir öbür hiperenflasyon hadisesi, Mart 2007’den Kasım 2008’e kadar hiperenflasyonun yaşandığı Zimbabwe’de görüldü. Dünya tarihli ikinci en yüksek düzeyin görüldüğü ülkede Kasım 2008’de yaşanan dorukta, fiyatlar her 24,7 saatte bir ikiye katlanırken, yıllık enflasyon en yüksek düzeye ulaştı. En yüksek üçüncü hiperenflasyon devri Yugoslavya’ydı, burada 1994 yılının Ocak ayında enflasyonu ayda %313,000,000 olarak ölçtüm. Dünya tarihli en kıymetli örneklerden biri de Almanya’da yaşandı. Ekim 1923’teki doruğunda, enflasyon aylık %29.500’dü, lakin bu düzey Macaristan, Zimbabve yahut Yugoslavya’dakinden epeyce daha düşüktü.
Yaşanan bütün olaylar ekonomik kaosa ve hiperenflasyonun yaşandığı iktisatların büsbütün çökmesine niye oldu. Hepsinde değilse de genel olarak hükümetler, hiperenflasyonun bir kararı olarak düştü. Zimbabve’de Mugabe ve Venezuela’da Maduro ise hiperenflasyona karşın uzun müddet ayakta kalan önderler olarak karşımıza çıkıyor.
Geçmişte hiperenflasyon yaşayan ülkeler bu sorunu nasıl çözdü?
Tahliller her vakit kapsamlı para ünitesi ıslahatlarını içerdi. Örneğin, Zimbabwe’de, Zimbabwe dolarının kullanması bırakıldı ve Kasım 2008’de dolarizasyon başladı. Ocak 2009’da Zimbabwe dolarının kullanması resmi olarak terk edildi. Dolarizasyonun akabinde ve 2009’da ulusal birlik hükümetinin kurulmasının bir kararı olarak, iktisat toparlandı.
Bulgaristan ise para ünitesi reformuyla hiperenflasyonu yenmenin bir öteki meselai temsil ediyor. Şubat 1997’de enflasyon oranı aylık %242 ile tepe yaptı. O devirde Lider Petar Stoyanov’un Başdanışmanı olarak çağrıldım. Bulgaristan’da uygulanmaya başlanan para heyetini tasarladım. Para heyeti, talep üzerine sabit bir döviz kuru üzerinden yabancı bir çıpa para ünitesine dönüştürülebilen banknotlar ve madeni paralar çıkarır. Nakdî yükümlülüklerinin %100’üne eşit çıpa döviz rezervi bulundurmak zorundadır. Mali yetkileri yoktur ve kredi sağlayamaz. Döviz kuru siyaseti olsa da para siyaseti kelam konusu değildir. Tek fonksiyonu, ihraç ettiği mahallî para ünitesini sabit bir oranda bir çıpa para ünitesiyle değiştirmektir. Bir para şurası ön şart gerektirmez ve süratlice uygulamaya konulabilir. Bir para şurasının para basabilmesi için devlet maliyesinin, devlete ilişkin işletmelerin ve ticaretin reforme edilmesi gerekmez. 70’e yakın ülkede para ünitesi heyetleri oluşturuldu. hiç biri başarısız olmadı. Temmuz 1997’de kurulan Bulgar para konseyi ile hiperenflasyon kısa müddette son buldu. 1998 yılına gelindiğinde, bankacılık sistemi güç kazanmıştı, para piyasası faiz oranları üç haneli sayılardan ortalama %2,4’e geriledi. Devasa mali açık fazlaya dönüşürken, iktisatta yaşanan derin buhranı büyüme izledi. Bulgaristan’ın döviz rezervleri üç katından fazla arttı. Bulgaristan yalnızca Türkiye’nin komşusu olduğu için değil, beraberinde burada uygulanan para şurasının yapısı açısından da değerli. Benim Türkiye için önerdiğim sistem tam olarak bu türlü. Bütün bunlar Dr. Kurt Schuler ile bir arada kaleme aldığım ve Türkiye’de de yayınlanmış olan Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Para Konseyleri isimli kitapta da bulunabilir.
Bildiğimiz kadarıyla Türkiye’yi yakından izliyorsunuz. Türkiye’de hiperenflasyon tehlikesi görüyor musunuz?
Hiperenflasyon az görülen bir durum. Üstte belirttiğim üzere, dünya tarihinde yalnızca 62 hiperenflasyon hadisesi yaşandı. Türkiye’de hiperenflasyon yaşanmasının imkansız olduğunu söyleyemem lakin istatistiksel açıdan ihtimalin çok düşük olduğunu söyleyebilirim. birebir vakitte Türkiye’nin, kurumları epey zayıf ve merkez bankası (TCMB) berbat sicile sahip bir ülke olması niçiniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu var.
Türkiye 2000’li senelerda enflasyonu tek haneye düşürmeyi başarmıştı, sizce bir daha yapabilir mi? Türkiye’nin enflasyonla gayrette başarılı olması için ne yapması lazım?
TCMB’nin sicili makûs. Türkiye’nin nispeten düşük enflasyona ve düşük faiz oranlarına sahip olmasını sağlamanın tek yolu, Bulgaristan’da yapılanı tam olarak yapmaktır. Bulgaristan Merkez Bankası’na ait yasa, para şurası maddesiyle değiştirildi ve bu ülkeye son 25 yıldır değerli katkılar sağladı. Bu ortada, şimdiye kadar var olan 70’in üzerinde para heyetinde da durum bu biçimde oldu. Hatırlatmak gerekirse, en ünlü para heyeti Hong Kong’da. 1997-98 Asya Mali Krizi ve Hong Kong’da yaşanan daha yakın tarihindeki siyasi külfetler da dahil olmak üzere her türlü şartta harika bir biçimde uygulandı.
Para Konseyi nedir?
Ekonomist ve iktisat gazetecisi Faruk Türkoğlu’nun DÜNYA için hazırladığı Ansiklopedik İktisat ve İş hayatı Sözlüğü’ne nazaran PARA KONSEYİ (currency board) döviz kuru rejimlerinden biridir.
Bu çeşit bir uygulamada, ulusal paranın pahası yabancı bir para ünitesine yahut yabancı para ünitelerinden oluşan bir sepete karşı sabitlenir. Para siyaseti uygulaması açısından bakıldığında konsey sistemi, mali tabanın yalnızca yabancı para karşılığında yapılan süreçlerle değişmesine müsaade verir. Öteki bir deyişle, merkez bankasına öncesinden belirlenmiş sabit bir kurdan döviz satıldığı vakit para ölçüsü artar, merkez bankasından döviz alındığı vakit azalır.
Okumaya devam et...
Hiperenflasyon konusundaki bilimsel çalışmalarıyla öne çıkan Johns Hopkins Universitesi uygulamalı iktisat profesörü Steve Hanke, istatistiksel açıdan Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin pek düşük olduğunu söylemiş oldu. DÜNYA’nın sorularını yanıtlayan Hanke, “Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin imkansız olduğunu söyleyemem lakin istatistiksel açıdan bu ihtimalin çok düşük olduğunu söyleyebilirim” dedi. Hiperenflasyonun epeyce ender görülen durum olduğunu ve dünya tarihinde bugüne kadar yalnızca 62 hiperenflasyon olayının yaşandığını belirten Hanke, “Türkiye, kurumları epey zayıf ve merkez bankası (TCMB) makus sicile sahip bir ülke olması niçiniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu yaşıyor” biçiminde konuştu. Hiperenflasyonun tarifini, akademik literatürde 1956’da kabul edildiği üzere “aylık enflasyon oranı %50’yi aşarsa” biçiminde yapan Hanke, geçmişte bu durumun yaşandığı ülkelerden örnekler de verdi. Bulgaristan’da para şurası uygulamasına geçilmesiyle bir arada hiperenflasyonun çabucak son bulduğunu belirten Hanke, Türkiye için de tıpkı uygulamayı öneriyor.
Hiperenflasyon nedir, her insanın anlayabileceği biçimde kısa bir tarifini yapabılır misiniz?
Akademik literatürde benimsenen görüşe bakılırsa, aylık enflasyon oranının %50’yi aşması durumunda hiperenflasyon sınıflandırması yapılabilir. Bu tarif, 1956’da, Phillip Cagan’ın Milton Friedman editörlüğündeki Studies in the Quantity Theory of Money isimli kitapta yer alan hiperenflasyonla ilgili tahlilinin yayınlanmasından daha sonra kabul edildi. Kıymetli fiyat artışları olan ülkelerde hergün enflasyonu ölçmek için yüksek frekanslı bilgileri ve Satın alma Gücü Paritesi teorisini kullandığım için Cagan’ın aylık %50 hiperenflasyon eşiğini geliştirdim. Gelişmiş ölçüm teknikleri ile artık hiperenflasyonu, arka arda en az 30 gün boyunca aylık %50’yi aşan bir enflasyon olarak tanımlıyorum.
Hiperenflasyon bugüne kadar hangi ülkelerde yaşandı, ne üzere sonuçları oldu?
Dünya tarihinde bugüne kadar 62 hiperenflasyon olayı yaşandı ve bunların tamamı Hanke-Krus Dünya Hiperenflasyon Tablosu’nda görülebilir. En yüksek ve dikkat cazip hadiselerin başında ise Ağustos 1945’ten Temmuz 1946’ya kadar Macaristan’da yaşanan hiperenflasyon örneği gelmektedir. Doruğun yaşandığı Temmuz 1946’da fiyatlar her 15 saatte bir iki katına çıkıyordu. Dikkate paha bir öbür hiperenflasyon hadisesi, Mart 2007’den Kasım 2008’e kadar hiperenflasyonun yaşandığı Zimbabwe’de görüldü. Dünya tarihli ikinci en yüksek düzeyin görüldüğü ülkede Kasım 2008’de yaşanan dorukta, fiyatlar her 24,7 saatte bir ikiye katlanırken, yıllık enflasyon en yüksek düzeye ulaştı. En yüksek üçüncü hiperenflasyon devri Yugoslavya’ydı, burada 1994 yılının Ocak ayında enflasyonu ayda %313,000,000 olarak ölçtüm. Dünya tarihli en kıymetli örneklerden biri de Almanya’da yaşandı. Ekim 1923’teki doruğunda, enflasyon aylık %29.500’dü, lakin bu düzey Macaristan, Zimbabve yahut Yugoslavya’dakinden epeyce daha düşüktü.
Yaşanan bütün olaylar ekonomik kaosa ve hiperenflasyonun yaşandığı iktisatların büsbütün çökmesine niye oldu. Hepsinde değilse de genel olarak hükümetler, hiperenflasyonun bir kararı olarak düştü. Zimbabve’de Mugabe ve Venezuela’da Maduro ise hiperenflasyona karşın uzun müddet ayakta kalan önderler olarak karşımıza çıkıyor.
Geçmişte hiperenflasyon yaşayan ülkeler bu sorunu nasıl çözdü?
Tahliller her vakit kapsamlı para ünitesi ıslahatlarını içerdi. Örneğin, Zimbabwe’de, Zimbabwe dolarının kullanması bırakıldı ve Kasım 2008’de dolarizasyon başladı. Ocak 2009’da Zimbabwe dolarının kullanması resmi olarak terk edildi. Dolarizasyonun akabinde ve 2009’da ulusal birlik hükümetinin kurulmasının bir kararı olarak, iktisat toparlandı.
Bulgaristan ise para ünitesi reformuyla hiperenflasyonu yenmenin bir öteki meselai temsil ediyor. Şubat 1997’de enflasyon oranı aylık %242 ile tepe yaptı. O devirde Lider Petar Stoyanov’un Başdanışmanı olarak çağrıldım. Bulgaristan’da uygulanmaya başlanan para heyetini tasarladım. Para heyeti, talep üzerine sabit bir döviz kuru üzerinden yabancı bir çıpa para ünitesine dönüştürülebilen banknotlar ve madeni paralar çıkarır. Nakdî yükümlülüklerinin %100’üne eşit çıpa döviz rezervi bulundurmak zorundadır. Mali yetkileri yoktur ve kredi sağlayamaz. Döviz kuru siyaseti olsa da para siyaseti kelam konusu değildir. Tek fonksiyonu, ihraç ettiği mahallî para ünitesini sabit bir oranda bir çıpa para ünitesiyle değiştirmektir. Bir para şurası ön şart gerektirmez ve süratlice uygulamaya konulabilir. Bir para şurasının para basabilmesi için devlet maliyesinin, devlete ilişkin işletmelerin ve ticaretin reforme edilmesi gerekmez. 70’e yakın ülkede para ünitesi heyetleri oluşturuldu. hiç biri başarısız olmadı. Temmuz 1997’de kurulan Bulgar para konseyi ile hiperenflasyon kısa müddette son buldu. 1998 yılına gelindiğinde, bankacılık sistemi güç kazanmıştı, para piyasası faiz oranları üç haneli sayılardan ortalama %2,4’e geriledi. Devasa mali açık fazlaya dönüşürken, iktisatta yaşanan derin buhranı büyüme izledi. Bulgaristan’ın döviz rezervleri üç katından fazla arttı. Bulgaristan yalnızca Türkiye’nin komşusu olduğu için değil, beraberinde burada uygulanan para şurasının yapısı açısından da değerli. Benim Türkiye için önerdiğim sistem tam olarak bu türlü. Bütün bunlar Dr. Kurt Schuler ile bir arada kaleme aldığım ve Türkiye’de de yayınlanmış olan Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Para Konseyleri isimli kitapta da bulunabilir.
Bildiğimiz kadarıyla Türkiye’yi yakından izliyorsunuz. Türkiye’de hiperenflasyon tehlikesi görüyor musunuz?
Hiperenflasyon az görülen bir durum. Üstte belirttiğim üzere, dünya tarihinde yalnızca 62 hiperenflasyon hadisesi yaşandı. Türkiye’de hiperenflasyon yaşanmasının imkansız olduğunu söyleyemem lakin istatistiksel açıdan ihtimalin çok düşük olduğunu söyleyebilirim. birebir vakitte Türkiye’nin, kurumları epey zayıf ve merkez bankası (TCMB) berbat sicile sahip bir ülke olması niçiniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu var.
Türkiye 2000’li senelerda enflasyonu tek haneye düşürmeyi başarmıştı, sizce bir daha yapabilir mi? Türkiye’nin enflasyonla gayrette başarılı olması için ne yapması lazım?
TCMB’nin sicili makûs. Türkiye’nin nispeten düşük enflasyona ve düşük faiz oranlarına sahip olmasını sağlamanın tek yolu, Bulgaristan’da yapılanı tam olarak yapmaktır. Bulgaristan Merkez Bankası’na ait yasa, para şurası maddesiyle değiştirildi ve bu ülkeye son 25 yıldır değerli katkılar sağladı. Bu ortada, şimdiye kadar var olan 70’in üzerinde para heyetinde da durum bu biçimde oldu. Hatırlatmak gerekirse, en ünlü para heyeti Hong Kong’da. 1997-98 Asya Mali Krizi ve Hong Kong’da yaşanan daha yakın tarihindeki siyasi külfetler da dahil olmak üzere her türlü şartta harika bir biçimde uygulandı.
Para Konseyi nedir?
Ekonomist ve iktisat gazetecisi Faruk Türkoğlu’nun DÜNYA için hazırladığı Ansiklopedik İktisat ve İş hayatı Sözlüğü’ne nazaran PARA KONSEYİ (currency board) döviz kuru rejimlerinden biridir.
Bu çeşit bir uygulamada, ulusal paranın pahası yabancı bir para ünitesine yahut yabancı para ünitelerinden oluşan bir sepete karşı sabitlenir. Para siyaseti uygulaması açısından bakıldığında konsey sistemi, mali tabanın yalnızca yabancı para karşılığında yapılan süreçlerle değişmesine müsaade verir. Öteki bir deyişle, merkez bankasına öncesinden belirlenmiş sabit bir kurdan döviz satıldığı vakit para ölçüsü artar, merkez bankasından döviz alındığı vakit azalır.
Okumaya devam et...