KENTSEL Strateji Kurucu Ortağı, Kent Plancısı Ali Faruk Göksu, “Gündem Özel” sohbetimizde sorularımızı yanıtlarken, kentsel dönüşüm projelerinin “piyasa odaklı” uygulandığını belirtti. Göksu, “Kentlerimizin yapılaşma kapasitesi doldu. Yapı ve ömür kalitesi riskleri artmaya başladı. Açık alanlarımız azaldı” dedi. Göksu, kentsel dönüşüm için tüm paydaşların iştiraki ile yol haritası belirlenmesini önerip, ekledi: “Yol haritası belirlenirken ‘Kentsel Dönüşüm Fonu’ ile ‘Kentsel Dönüşüm Kurulu’ oluşturulsun. Bütüncül bir yasa çıkarılsın.”
Kentsel Strateji Ortağı, Kent Plancısı Ali Faruk Göksu’ya sorularımız ve karşılıkları şöyleki:
HAYAL KURDUK, UYGULADIK
● Sizi “Batıkent Projesi”, “Zafertepe Gecekondu Projesi”, “Portakal Çiçeği Vadisi” projeleri, ÇEKÜL Vakfı’ndaki çalışmalarınız, Nef’le bir arada kurduğunuz Kentsel Vizyon Platformu ile “81 Kent 81 Vizyon”, Kartal Belediyesi ile TAK Kartal, ayrıyeten “39 Kent 1 İstanbul” üzere projelerden biliyoruz. Kentsel Strateji’nin kurucu ortağı kent plancısı olarak bugüne kadarki uğraşlarınızda gayeniz neydi? Maksada ne kadar ulaşabildiniz?
Sıraladığınız her bir proje ve teşebbüs kendi periyodu ortasında konulan hedefl eri ve geliştirilen modelleriyle uygulandı, hatta bölgesel hudutlarının dışına taşındı. Batıkent projesi 1980’li senelerda dar gelirlileri konut sahibi yapmak maksadı ile tasarlandı ve tam 50 bin konut bitirildi. Ayrıyeten Batıkent modeli, Anadolu’nun 20 kentinde uygulanarak; 200 bin konut kapasitesi ile kent kooperatifçiliği hareketinin en yüksek üretimi gerçekleştirildi.
Zafertepe Gecekondu Projesi ise Batıkent Projesinin 1987 Dünya Konut Yılı mükafatı almasından daha sonra konut kooperatifçiliğinin farklı alanlarda geliştirilmesi için başlatılmış projelerden birisidir. Bu proje ile hedefl enen gecekondu halkının örgütlenerek hayat kalitelerini kendilerinin artırmaları oldu ve halkın iştiraki ile yapılan projeler uygulandı.
Birinci kapsamlı kentsel dönüşüm projeleri olan Portakal Çiçeği ve Dikmen Vadisi projeleri ise gecekondu halkının ve mülk sahiplerinin proje karar süreçlerine direkt katıldıkları bir iştirakçi model ile gerçekleştirildi.
Kelamını ettiğim projeler Murat Karayalçın’ın Kent-Koop Genel Başkanlığı ve Ankara Büyükşehir Belediye Lideri olduğu devirlerde uygulandı. Bu projelerle kentleşme tarihimize kazandırılan birinciler oldu. Birincisi, tüm projelerin teori ve pratik istikrarı ortasında geliştirilmiş olmasıdır. İkincisi, proje senaryolarının projeden etkilenenlerle iştirakçi ortamlarda geliştirilmesidir. Üçüncüsü ise uygun tasarlanmış her projenin kendi kaynağını kendi yaratması prensibi ile her bir proje kendi finansmanını kendi sağladı. Örneğin, Dikmen Vadisi ve Portakal Çiçeği başta olmak üzere o periyottaki projelerin finansmanı için Belediyenin Hazine garantisi olmaksızın Almanya ve Japonya borsalarında tahvil satması bir birincidir ve hâlâ tektir.
Kadıköy ve Kartal’da kurduğumuz tasarım atölyelerinde mahalleliler ile dizayncıları buluşturarak geliştirdiğimiz bilhassa kullanılmayan alanlarının iştirakçi ortamlarda canlandırılması programı ‘’Kıyı ve Köşe’’ büyük bir hareket olarak öteki kentlerde de uygulanıyor.
“81Kent81Vizyon”, “39Kent1İstanbul” üzere programlarla farkındalık yaratılmaya çalışıldı. Her bir proje tecrübesi, bir daha sonraki tecrübenin altlığını oluşturdu, tecrübeler üniversiteler, merkezi ve lokal idareler ile bilhassa de sivil oluşumlarla telaffuz, program ve proje geliştirme süreçleri ile paylaşıldı.
Çekül Vakfı ve bilhassa Prof. Metin Sözen hocamızın liderliğinde Anadolu’da geliştirilen müdafaa hareketi bugün muvaffakiyete ulaştı. Anadolu’da bilhassa Tarihi Kentler Birliği’nin kurulmasıyla birlikte bir şuur oluştu, tarihi ve doğal mirasın korunmasında büyük bir seferberlik yaşandı.
Özetle, hayal kurarak başladığımız her fikir projesi ve uygulamaya dönüştürüldü. Fikir ve uygulama evresinde da paydaşları iştirakçi ortamlarda işin sahibi kılarak örnek modeller geliştirildi.
ORTAK HAREKET KÜLTÜRÜ
● “81 Kent 81 Vizyon” çalışmanızda ismindeki üzere 81 kente vizyon olabilecek çalışmalar ortaya koyabildiniz mi? Vizyon çalışmalarının ne kadarı tamamlanabildi? Ortaya koyduğunuz vizyonun hayata geçme oranı nedir? Ortaya koyduğunuz vizyon kentlerde, oralarda yaşayan insanların hayatlarında neleri değiştirebildi?
“81Kent81Vizyon” programı istekli bir davet ile başladı. İştirakçiler atölyede strateji geliştirme eğitiminin akabinde, tüm vilayetlerin vizyon planlarını bir sistematik ortasında hazırladılar. Vizyon planlarını kamuoyu ile paylaşarak interaktif bir müddetç başlatıldı. Belediye yöneticilerinin, yönettikleri kentlere bakış açılarının değiştiğini gördük. “81Kent81Vizyon” planlarının basında yer alması kararında Ardahan, Bolu, Adana, Edirne, Afyonkarahisar vilayetlerinin valileri ve belediye liderlerinin talepleri üzerine kent modelleri çalışmaları yaptık. Bu çalışmaların kararında kent dinamiklerinin o kentin gelişmesi için kâfi olmadığı gözlemledik. Fırat, Kelkit Havzası ve Marmara: Mavi, Yeşil ve Sarı Bilezik üzere bölge ölçeğindeki çalışmalarımızla da, ortak coğrafyayı paylaşan kentlerin bölgesel kalkınması için ortak stratejiler ve projeler geliştirdik. Kent ve bölge ölçeğinde hazırladığımız vizyon planlarına sokak, mahalle, köy çalıştayları ile halkın geniş iştirakini sağlayarak onların beklentilerini planlara katmaya çalıştık. Birtakım kentlerde ortak projeleri uygulamaya soktuk. Vizyon oluşturma ve vizyona ulaşmak için strateji geliştirme ortak akıl ile yapılacak bir müddetç dizaynıdır.
YOL HARİTASI GEREKİYOR
● 1999 Marmara Sarsıntısı daha sonrasında ülkemizde Sarsıntı Yönetmeliği önemli manada ortaya konuldu. Gün geçtikçe güncellendi. Başta İstanbul olmak üzere ülkemizde kentsel dönüşüm projeleri gündeme geldi. Lakin, kentsel dönüşümde hedefl enen süratte yol alınamıyor. Kentsel dönüşümün hızlanmasının önündeki mahzurlar neler? Bunları aşmak için neler yapılması gerekiyor?
Kentlerimiz 1950 yılından bu yana üçüncü dönüşüm sürecini yaşamakta. 1950-1980 yılları içindeki “hızlı kentleşme” devrinde kentlerimiz apartmanlaşma ve gecekondulaşmayla birinci dönüşüm, 1980-2000 yılları içinde ise “büyük dönüşüm” ile gecekonduların apartmanlaşma ve kaçak yapılaşmaya dönüştüğü ikinci dönüşüm süreci yaşandı. 1999 Büyük Marmara Zelzelesinden bu yana ise “riskli dönüşüm” ismi altında üçüncü süreci yaşıyoruz. Tüm süreçlerde imar haklarının daima artırılması yoluyla “piyasa odaklı” kentsel dönüşüm projeleri uygulandı. Kentlerimizin yapılaşma kapasitesi doldu. Kentlerimizde yapı ve hayat kalitesi riskleri artmaya başladı. Açık alanlarımız azaldı.
Kentsel dönüşümün kapsamlı ve iştirakçi ortamlarda yapılmasının önündeki mahzurları; kâfi arsa stokunun olmaması, mülk sahiplerinin beklentilerinin yüksekliği niçiniyle uzlaşmanın zorluğu, uzun vadeli finansman sistemlerinin yaratılamaması üzere başlıklarda sıralayabiliriz.
Bunları aşmak için kapsamlı ve tüm paydaşların iştiraki ile kentsel dönüşüm yol haritası hazırlanmalıdır. Yol haritasında üç mevzu önceliklidir. Birincisi, Kentsel Dönüşüm Fonu. Fonunun kaynakları, artırılan imar hakları gelirinin bir kısmının kamuya aktarılmasından ve memleketler arası kredi kuruluşlarından gelen finansmandan oluşturulmalıdır. Fonun özerk yapıda kalması ve üçte birinin lokal idarelere, üçte birinin özel kesime, üçte birinin de mülk sahiplerine tahsis edilmesi eşitlikçi olan bir paylaşımdır. Üç taraf uzlaştığında da fonun kaynakları kullanılmaya başlanmalıdır.
Yol haritasının hazırlanmasında ikinci öncelik, “Kentsel Dönüşüm Kurulu”nun oluşturulmasıdır. Konseyin örgütlenme yapısı, merkezi ve lokal idare, özel bölüm ve sivil örgüt temsilcilerine dayanmalıdır. Heyetin aldığı kararların bağlayıcılığı temel unsurdur. Üçüncü öncelik ise “bütüncül bir yasa”nın çıkarılmasıdır. Günümüzde yetkilerin bir epeyce kurumda olması epey başlılık yaratmaktadır. Farklı yasalar ve yönetmelikler yerine ilgili bütüncül bir şehircilik bir yasası hazırlanmalıdır.
Milletlerarası kuruluşlar ‘sosyal etki’ye bakıyor
● Nef’le bir arada kurduğunuz “Kentsel Vizyon Platformu”ndaki çalışmalarınız sırasında 2015 yılında, “Kentsel dönüşüm için Toplumsal Tesir Kıymetlendirme (SED) raporu zarurî olmalı” teklifini gündeme getirdiniz. SED raporu teklifinizi açar mısınız? Bu rapor kentsel dönüşümde nasıl bir tesir yaratacaktı?
Son senelerda yapılan kentsel dönüşüm projelerinin yer ve yaşama olan olumsuz tesirlerinin yarattığı travmalar dikkate alındığında Toplumsal Tesir Kıymetlendirme (SED) raporunun değerini fazlaca rahat bakılırsabiliriz. SED, muhtemel olumsuz tesirlerin minimize edilmesi için kapsamlı ve iştirakçi bir sureci kapsar. SED raporları bilhassa de karar vericileri yönlendirmeyi amaçlayan bir dokümandır. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası üzere milletlerarası kuruluşlar, kredilendirme için en az yer değiştirme, kayıpların tanzimi, bilgilendirme ve şikayet düzenekleri ile gelir düzgünleştirme üzere dört temel şartın olması kaidesini ararlar. SED Rehberi, memleketler arası kredi kuruluşlarının şartları ve dünya örnekleri incelenerek hazırlandı. Kentsel dönüşüm projelerinde SED mecburiliği getirilmesi için TBMM’ye yasa teklifi verilmesi için teşebbüslerde bulunduk. Lakin, çabucak hemen bir sonuç alamadık.
‘İmar hakkı transferi’ bankası kuran ülkeler var
● Çalışmalarınızda “imar hakkı transferi”nden de kelam ediyorsunuz. Bu bahis ülkemizde mevzuata da girdi diye anımsıyoruz. “İmar hakkı transferi” nedir? Nasıl gerçekleşir? Dünyada bu mevzuda düzgün uygulamalardan örnek verebilir misiniz? “İmar hakkı transferi”, bugün tahlilsiz üzere duran, görünen neleri tahlile kavuşturur?
İmar Hakları Transferini (İHT), özetlemek gerekirse, imar haklarının bir diğer alana transferi yahut bu hakkın menkul değer hakkına dönüşümünün sağlanması olarak tanımlayabiliriz. Amerika, Avrupa ile Hindistan ve Singapur’un birtakım kentlerinde başarılı olarak uygulanan bu sistem; arsa sahibinin kendi isteği ile mülkiyet üstündeki imar hakkını, lokal idareyle işbirliği yaparak hür piyasa şartlarında bir diğer projede kullanılmak üzere likite çevirmesi temeline dayanıyor. Modelde, imar haklarının alım ve satımı kelam konusudur. Kimi örneklerde, lokal idarelerce İHT bankası kurulduğunu görüyoruz. Yatırımcı talepleri de banka aracılığıyla oluşturulan havuzdan karşılanıyor.
Dönüşümde ‘olumsuz etki’ye de bakılmalı
● “On Proje, Onlarca Etki” araştırması yaptınız. İstanbul’da, hatta Türkiye’de kentsel dönüşümde çözümsüzlüğün sembolü olan Fikirtepe de araştırma kapsamında yer alıyordu. Araştırmadan çıkan sonuçlar nelerdi? Projelerdeki eksikler, yanlışlar nelerdi? Araştırmalarınızın sonuçlarını paylaşmanız daha sonrası ortaya koyduğunuz eksik ve yanlışlardan dersler çıkarıldı mı?
SED Rehberini hazırlamadan evvel, dönüşüm projelerinin yer ve beşere olan tesirlerinin tespiti için Fikirtepe, Sulukule, Gaziosmanpaşa, Tarlabaşı, Esentepe, Sarıgöl, Yunus, Okmeydanı, Bayrampaşa ve Hacıhüsrev mahallelerinde araştırmalar yaptık.Çıkan sonuçlardan kentsel dönüşüm projelerine başlanmadan evvel projenin yaratacağı olumsuz tesirlerin araştırılmadığını gördük. Yani, projeler sırf yapıların dönüşümünü kapsamaktaydı. Projelerin pek birçok toplumsal ve ekonomik boyutlarıyla ele alınmamıştı. Sulukule, Gaziosmanpaşa, Hacıhüsrev üzere yoksulluğun yüksek olduğu projelerde, asgarî yer değiştirme için bile ekonomik iyileştirmelerin yapılmadığını, yaşayanlar öteki yerlere taşınırken sadece nakliye ve kira yardımı üzere yapılan ödemelerin yetersiz kaldığını, uzun vadeli tahlillerin geliştirilmediğini tespit ettik. Ayrıyeten, bu projelerin bir kısmının merkezi ve lokal idareler tarafınca geliştirilmesine karşın kâfi bilgilendirmenin yapılmadığını ve iştirakçi süreçlerin de işletilmediğini gördük. Projelerin birçoklarında komşuluk bağlantıları üzere mahalle kıymetlerinin ve sokak karakterinin kaybolduğunu, bu alanların site yerleşimlerine dönüştüğünü gözlemledik
‘Yaşam kalitesi’ riskleri minimuma indirgenmeli
● Birtakım çalışmalarınızda “mahalle örgütlenmeleri”nden kelam ediyorsunuz. “Mahalle örgütlenmesi” nedir? bu biçimde bir örgütlenme kentsel dönüşümde, hakikat kentleşme stratejisinin belirlenmesinde nasıl rol oynar? Bu örgütlenmeyle işler tam manasıyla rayına girebilir mi? Örneğin, kentsel dönüşümü tetikleyip, hızlandırabilir mi?
Yaşanabilir mahalle olmanın ön koşulu, oyun alanları, eğitim, sıhhat üzere kamusal ve ticari alanların yürüyüş aralığında olmasıdır. Kentsel dönüşüm stratejileri üst ve alt ölçekte bakış açılarıyla belirlenmelidir. Kent ölçeğinde vizyon, mahalle ölçeğinde ise ömür kalitesinin artırılması öncelikli maksat olmalıdır. Günümüzde kentsel dönüşümün stratejisi sırf “yık-yap” yaklaşımına dayanıyor. Bu yaklaşımın yerine, yapısal riskler azaltılırken mahalle ölçeğinde “yaşam kalitesi” riskleri de dikkate alınmalıdır. Yani dönüşüm stratejisi, yapı ve hayat kalitesi risklerini minimuma indirgeyecek hatta sıfırlayacak toplumsal ve ekonomik bileşenleri kapsamalıdır. Bu niçinle, mahalle ölçeğinde yapılacak örnek iştirakçi kentsel dönüşüm projeleri ile inanç ortamı bir daha yaratılmalı ve ömür kalitesinin artırılmasına yönelik programlar geliştirilmelidir. Buna, Paris Belediye Lideri Hidalgo’nun “Paris15 dakika” programını örnek verebiliriz. Programla, Parislilerin on beş dakikalık ara ortasında kâfi kamusal alana ulaşması hedeflendi. 1990’lı senelerda ABD’de başlayan “tactical urbanism” (taktiksel şehircilik) akımı ise süratli, hesaplı ve modüler dizaynlarla mahallelerde komşuluk alakalarının kuvvetlendirilmesini ve toplumsal alanların artırılmasını sağladı. Bu hareket de tüm dünyaya yayıldı. Kartal Tasarım Atölyesinin, mahalleli ile tasarımcıların birlikte tasarlayıp, uyguladıkları “kıyı-köşe” programı hayat kalitesinin artırılması için değerli bir hareket olmuş ve Anadolu’nun bir epeyce kentinde de uygulandı.
İstanbul’a ivedilikle 2 bin hektar açık alan lazım
● İstanbul’la ilgili, “En az 2 Şişli, 2 Bağcılar, 3 Güngoren büyüklüğünde açık alan yaratılmalı” ikazınız dikkatimizi çekti. “Projelerinde açık alan yaratmayanlara imar müsaadesi verilmemeli” diyorsunuz. Açık alanlar nasıl yaratılacak? Proje sahipleri genelde, “Dikey yapılaşma olmadan açık alan bırakamayız” diyor. İstanbul’da kelamını ettiğiniz açık alanı, alanları yaratmak kolay olur mu?
İstanbul’da kuzey ormanları hariç yapılaşmış gri alandaki yeşil, park üzere açık kullanımların toplamı 2 bin hektar, yani 20 milyon m2. Yapılaşmış alanımızın sadece yüzde 2’si. Çok az açık alanımız var. Muhtemel İstanbul sarsıntısından, toplam nüfusun ¼’ü etkilense açık alan gereksinimimiz 4 bin hektar, yani 40 milyon m2. Çok acil, 2 bin hektar açık alan yaratılmalıdır. 2 bin hektar 1 Bağcılar, 2 Şişli ilçesi ya da 3 Günnazarann ilçeleri, 2 bin adet futbol alanı büyüklüğü demektir. Vizyon Atölyesi’nde gençlerle “Toplanma alanlarını nerede ve nasıl yaratacağız?” sorusunun cevabını aradık. Riskin en yüksek ve açık alanın en muhtaçlık olduğu TEM ve E5 içindeki bölge olduğunu gördük. İki yol içinde, İstanbul nüfusunun yüzde 55’i yaşıyor, en yüksek riskli yapılar, en az park ve yeşil alan da bu bölgede. Yeşil yol, mümkün sarsıntıda hem tahliye koridoru birebir vakitte toplanma alanı fonksiyonunu de karşılayacak biçimde tasarlandı. Küçükçekmece Gölü ve Pendik içinde 50 km uzunluğunda ve 200 m genişliğindeki alan ortasında olan tüm riskli yapılar yıkılması, yeni yapıların 100 m’lik alan ortasında bir daha yapılması planlandı. Yeni yapılar, yer yer yatay mimari karakterini yer yer de birtakım odaklarda ise dikey mimari karakterine sahip olarak tasarlandı. Yeşil Yol Projesi, Küçükçekmece ve Pendik içinde 500 hektar, yani 5 milyon m2 açık alan kazandırdı. Bu kere, muhtaçlığımız olan 1500 hektar alan “nerede ve nasıl tasarlanacak?” sorusunun cevabını aradık. İstanbul’un vadileri ile su yollarını keşfettik. Yeşil yolu ana omurga kabul ettik, kuzeygüney ve doğu-batı istikametlerinde yeni yollarla bir ağ oluşturduk.
Yeni kuşak ekonomileri kapsayan öykü olmalı
● Mimarların buluştuğu bir platformdaki konuşmanızda, “Yeni kıssa yazıcılarına gereksinim var”, “Dönem, hayatı bir daha tasarlama dönemi” iletileri vermişsiniz. Bu iletilerinizi açar mısınız? Yeni kıssa yazıcılar neler yazmalı? hayatı bir daha tasarlayacak olanlar nasıl bir dizayna imza atmalı?
Değişim suratını ve global riskleri dikkate aldığımızda kent sistemlerinin bir daha tasarlanmasında yeni öykülere gereksinimimiz var. Yeni yüzyılda yeni jenerasyon ekonomileri kapsayan kıssalar kurgulanmalıdır. Yeni öykü yazıcıları değişim eğilimlerini ve dijitalleşen dünyanın yeni keşifl erini dikkate almalıdır. Bilindik kavramlarla ya da kurum ve birey davranışlarıyla kent kıssaları yazılmamalıdır. Bunun en hoş tekliflerini Kate Raworth’un Simit İktisadı, 21. Yüzyıl İktisatçısı Üzere Düşünmenin Yedi Yolu kitabında bulabiliriz. Muharrir kitabında, iktisadın bir tavan ve taban tarafınca sonlandırıldığını savunmaktadır. Buradaki taban, hiç kimsenin altına düşmemesi gereken bir toplumsal refah seviyesidir. İktisat en azından her vatandaşını bu sonun üstünde tutabilecek kadar büyük olmalıdır. Tavan ise ekolojiktir ve gezegenin hudutlarını söz eder. Doğal kaynakların tüketilmesi ve üretim-tüketim kararı ortaya çıkan kirlilik, bu hudutları aşmaya başladıkça, bugün olduğu üzere ekolojik krizlerle karşı karşıya kalmak kaçınılmazdır. Birleşmiş Milletler’e nazaran, global nüfusun yüzde 55’i şu anda kentlerde yaşıyor. 2050 yılına kadar bu sayının yüzde 68’e ulaşması bekleniyor, bu da kentsel alanlarda 2.5 milyar kişinin daha ikamet edeceği manasına geliyor.
Yüksek yapılar ‘mısır patlağı’ üzere değil planlı koridorda olmalı
● İstanbul ve İzmir başta olmak üzere büyük kentlerimizde gökdelenler yükseldikten bir süre daha sonra birtakım projelerin göze batması üzerine Cumhurbaşkanı Erdoğan, “yatay mimari”nin gereğine dikkat çekmeye başladı. Örneğin İstanbul’a gökdelen usulü birtakım binaların hiç yapılmaması mı gerekirdi? En yanlışsız kentleşme için nasıl bir strateji izlemek gerekiyor? Dünyada ülkü örnek olarak gösterebileceğiniz hangi kentler var? Oralarda hangi hakikat adımlar atılarak ülkü sonuca ulaşıldı?
Üçüncü dönüşüm sürecinde üç büyük kentimiz başta olmak üzere bir epey kentte mısır patlağı üzere yüksek yapılar yükselmeye başladı. Hiç kuşkusuz metropoliten kentlerde yüksek yapıların olduğu yoğunluk bölgeleri ya da koridorları olmalıdır. Lakin, bunlar bütüncül bir planlama yaklaşımı ile kurgulanmalıdır.
YÜKSEK RİSKLİ ALANLARIN YAŞAMSAL RİSKLERİ DEVAM EDİYOR
Piyasa odaklı dönüşüm sürecinde maalesef yüksek riski alanlar yerine, asgarî riskli alanlar dönüştü. Dönüşen asgarî riskli alanlar da değerli ulaşım aksları ve kavşaklarındaki stratejik pozisyonu pahalı olan mahallelerde oldu. Ne yazık ki dönüştürülmeyen yüksek riskli alanların yaşamsal riskleri artarak devam ediyor. Dünyadaki kentsel akımlar ülkü kentlerin kurgulanması için yeni açılımlar sağladı. “Kentsel Rönesans”, “akıllı kent”, “yeni yüzyıl kentleri” üzere akımlarla Londra, Barselona, Berlin, Toronto ve New York üzere kentlerde yatay ve dikey yapılaşma istikrarı fazlaca güzel kurgulandı.
Okumaya devam et...
Kentsel Strateji Ortağı, Kent Plancısı Ali Faruk Göksu’ya sorularımız ve karşılıkları şöyleki:
HAYAL KURDUK, UYGULADIK
● Sizi “Batıkent Projesi”, “Zafertepe Gecekondu Projesi”, “Portakal Çiçeği Vadisi” projeleri, ÇEKÜL Vakfı’ndaki çalışmalarınız, Nef’le bir arada kurduğunuz Kentsel Vizyon Platformu ile “81 Kent 81 Vizyon”, Kartal Belediyesi ile TAK Kartal, ayrıyeten “39 Kent 1 İstanbul” üzere projelerden biliyoruz. Kentsel Strateji’nin kurucu ortağı kent plancısı olarak bugüne kadarki uğraşlarınızda gayeniz neydi? Maksada ne kadar ulaşabildiniz?
Sıraladığınız her bir proje ve teşebbüs kendi periyodu ortasında konulan hedefl eri ve geliştirilen modelleriyle uygulandı, hatta bölgesel hudutlarının dışına taşındı. Batıkent projesi 1980’li senelerda dar gelirlileri konut sahibi yapmak maksadı ile tasarlandı ve tam 50 bin konut bitirildi. Ayrıyeten Batıkent modeli, Anadolu’nun 20 kentinde uygulanarak; 200 bin konut kapasitesi ile kent kooperatifçiliği hareketinin en yüksek üretimi gerçekleştirildi.
Zafertepe Gecekondu Projesi ise Batıkent Projesinin 1987 Dünya Konut Yılı mükafatı almasından daha sonra konut kooperatifçiliğinin farklı alanlarda geliştirilmesi için başlatılmış projelerden birisidir. Bu proje ile hedefl enen gecekondu halkının örgütlenerek hayat kalitelerini kendilerinin artırmaları oldu ve halkın iştiraki ile yapılan projeler uygulandı.
Birinci kapsamlı kentsel dönüşüm projeleri olan Portakal Çiçeği ve Dikmen Vadisi projeleri ise gecekondu halkının ve mülk sahiplerinin proje karar süreçlerine direkt katıldıkları bir iştirakçi model ile gerçekleştirildi.
Kelamını ettiğim projeler Murat Karayalçın’ın Kent-Koop Genel Başkanlığı ve Ankara Büyükşehir Belediye Lideri olduğu devirlerde uygulandı. Bu projelerle kentleşme tarihimize kazandırılan birinciler oldu. Birincisi, tüm projelerin teori ve pratik istikrarı ortasında geliştirilmiş olmasıdır. İkincisi, proje senaryolarının projeden etkilenenlerle iştirakçi ortamlarda geliştirilmesidir. Üçüncüsü ise uygun tasarlanmış her projenin kendi kaynağını kendi yaratması prensibi ile her bir proje kendi finansmanını kendi sağladı. Örneğin, Dikmen Vadisi ve Portakal Çiçeği başta olmak üzere o periyottaki projelerin finansmanı için Belediyenin Hazine garantisi olmaksızın Almanya ve Japonya borsalarında tahvil satması bir birincidir ve hâlâ tektir.
Kadıköy ve Kartal’da kurduğumuz tasarım atölyelerinde mahalleliler ile dizayncıları buluşturarak geliştirdiğimiz bilhassa kullanılmayan alanlarının iştirakçi ortamlarda canlandırılması programı ‘’Kıyı ve Köşe’’ büyük bir hareket olarak öteki kentlerde de uygulanıyor.
“81Kent81Vizyon”, “39Kent1İstanbul” üzere programlarla farkındalık yaratılmaya çalışıldı. Her bir proje tecrübesi, bir daha sonraki tecrübenin altlığını oluşturdu, tecrübeler üniversiteler, merkezi ve lokal idareler ile bilhassa de sivil oluşumlarla telaffuz, program ve proje geliştirme süreçleri ile paylaşıldı.
Çekül Vakfı ve bilhassa Prof. Metin Sözen hocamızın liderliğinde Anadolu’da geliştirilen müdafaa hareketi bugün muvaffakiyete ulaştı. Anadolu’da bilhassa Tarihi Kentler Birliği’nin kurulmasıyla birlikte bir şuur oluştu, tarihi ve doğal mirasın korunmasında büyük bir seferberlik yaşandı.
Özetle, hayal kurarak başladığımız her fikir projesi ve uygulamaya dönüştürüldü. Fikir ve uygulama evresinde da paydaşları iştirakçi ortamlarda işin sahibi kılarak örnek modeller geliştirildi.
ORTAK HAREKET KÜLTÜRÜ
● “81 Kent 81 Vizyon” çalışmanızda ismindeki üzere 81 kente vizyon olabilecek çalışmalar ortaya koyabildiniz mi? Vizyon çalışmalarının ne kadarı tamamlanabildi? Ortaya koyduğunuz vizyonun hayata geçme oranı nedir? Ortaya koyduğunuz vizyon kentlerde, oralarda yaşayan insanların hayatlarında neleri değiştirebildi?
“81Kent81Vizyon” programı istekli bir davet ile başladı. İştirakçiler atölyede strateji geliştirme eğitiminin akabinde, tüm vilayetlerin vizyon planlarını bir sistematik ortasında hazırladılar. Vizyon planlarını kamuoyu ile paylaşarak interaktif bir müddetç başlatıldı. Belediye yöneticilerinin, yönettikleri kentlere bakış açılarının değiştiğini gördük. “81Kent81Vizyon” planlarının basında yer alması kararında Ardahan, Bolu, Adana, Edirne, Afyonkarahisar vilayetlerinin valileri ve belediye liderlerinin talepleri üzerine kent modelleri çalışmaları yaptık. Bu çalışmaların kararında kent dinamiklerinin o kentin gelişmesi için kâfi olmadığı gözlemledik. Fırat, Kelkit Havzası ve Marmara: Mavi, Yeşil ve Sarı Bilezik üzere bölge ölçeğindeki çalışmalarımızla da, ortak coğrafyayı paylaşan kentlerin bölgesel kalkınması için ortak stratejiler ve projeler geliştirdik. Kent ve bölge ölçeğinde hazırladığımız vizyon planlarına sokak, mahalle, köy çalıştayları ile halkın geniş iştirakini sağlayarak onların beklentilerini planlara katmaya çalıştık. Birtakım kentlerde ortak projeleri uygulamaya soktuk. Vizyon oluşturma ve vizyona ulaşmak için strateji geliştirme ortak akıl ile yapılacak bir müddetç dizaynıdır.
YOL HARİTASI GEREKİYOR
● 1999 Marmara Sarsıntısı daha sonrasında ülkemizde Sarsıntı Yönetmeliği önemli manada ortaya konuldu. Gün geçtikçe güncellendi. Başta İstanbul olmak üzere ülkemizde kentsel dönüşüm projeleri gündeme geldi. Lakin, kentsel dönüşümde hedefl enen süratte yol alınamıyor. Kentsel dönüşümün hızlanmasının önündeki mahzurlar neler? Bunları aşmak için neler yapılması gerekiyor?
Kentlerimiz 1950 yılından bu yana üçüncü dönüşüm sürecini yaşamakta. 1950-1980 yılları içindeki “hızlı kentleşme” devrinde kentlerimiz apartmanlaşma ve gecekondulaşmayla birinci dönüşüm, 1980-2000 yılları içinde ise “büyük dönüşüm” ile gecekonduların apartmanlaşma ve kaçak yapılaşmaya dönüştüğü ikinci dönüşüm süreci yaşandı. 1999 Büyük Marmara Zelzelesinden bu yana ise “riskli dönüşüm” ismi altında üçüncü süreci yaşıyoruz. Tüm süreçlerde imar haklarının daima artırılması yoluyla “piyasa odaklı” kentsel dönüşüm projeleri uygulandı. Kentlerimizin yapılaşma kapasitesi doldu. Kentlerimizde yapı ve hayat kalitesi riskleri artmaya başladı. Açık alanlarımız azaldı.
Kentsel dönüşümün kapsamlı ve iştirakçi ortamlarda yapılmasının önündeki mahzurları; kâfi arsa stokunun olmaması, mülk sahiplerinin beklentilerinin yüksekliği niçiniyle uzlaşmanın zorluğu, uzun vadeli finansman sistemlerinin yaratılamaması üzere başlıklarda sıralayabiliriz.
Bunları aşmak için kapsamlı ve tüm paydaşların iştiraki ile kentsel dönüşüm yol haritası hazırlanmalıdır. Yol haritasında üç mevzu önceliklidir. Birincisi, Kentsel Dönüşüm Fonu. Fonunun kaynakları, artırılan imar hakları gelirinin bir kısmının kamuya aktarılmasından ve memleketler arası kredi kuruluşlarından gelen finansmandan oluşturulmalıdır. Fonun özerk yapıda kalması ve üçte birinin lokal idarelere, üçte birinin özel kesime, üçte birinin de mülk sahiplerine tahsis edilmesi eşitlikçi olan bir paylaşımdır. Üç taraf uzlaştığında da fonun kaynakları kullanılmaya başlanmalıdır.
Yol haritasının hazırlanmasında ikinci öncelik, “Kentsel Dönüşüm Kurulu”nun oluşturulmasıdır. Konseyin örgütlenme yapısı, merkezi ve lokal idare, özel bölüm ve sivil örgüt temsilcilerine dayanmalıdır. Heyetin aldığı kararların bağlayıcılığı temel unsurdur. Üçüncü öncelik ise “bütüncül bir yasa”nın çıkarılmasıdır. Günümüzde yetkilerin bir epeyce kurumda olması epey başlılık yaratmaktadır. Farklı yasalar ve yönetmelikler yerine ilgili bütüncül bir şehircilik bir yasası hazırlanmalıdır.
Milletlerarası kuruluşlar ‘sosyal etki’ye bakıyor
● Nef’le bir arada kurduğunuz “Kentsel Vizyon Platformu”ndaki çalışmalarınız sırasında 2015 yılında, “Kentsel dönüşüm için Toplumsal Tesir Kıymetlendirme (SED) raporu zarurî olmalı” teklifini gündeme getirdiniz. SED raporu teklifinizi açar mısınız? Bu rapor kentsel dönüşümde nasıl bir tesir yaratacaktı?
Son senelerda yapılan kentsel dönüşüm projelerinin yer ve yaşama olan olumsuz tesirlerinin yarattığı travmalar dikkate alındığında Toplumsal Tesir Kıymetlendirme (SED) raporunun değerini fazlaca rahat bakılırsabiliriz. SED, muhtemel olumsuz tesirlerin minimize edilmesi için kapsamlı ve iştirakçi bir sureci kapsar. SED raporları bilhassa de karar vericileri yönlendirmeyi amaçlayan bir dokümandır. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası üzere milletlerarası kuruluşlar, kredilendirme için en az yer değiştirme, kayıpların tanzimi, bilgilendirme ve şikayet düzenekleri ile gelir düzgünleştirme üzere dört temel şartın olması kaidesini ararlar. SED Rehberi, memleketler arası kredi kuruluşlarının şartları ve dünya örnekleri incelenerek hazırlandı. Kentsel dönüşüm projelerinde SED mecburiliği getirilmesi için TBMM’ye yasa teklifi verilmesi için teşebbüslerde bulunduk. Lakin, çabucak hemen bir sonuç alamadık.
‘İmar hakkı transferi’ bankası kuran ülkeler var
● Çalışmalarınızda “imar hakkı transferi”nden de kelam ediyorsunuz. Bu bahis ülkemizde mevzuata da girdi diye anımsıyoruz. “İmar hakkı transferi” nedir? Nasıl gerçekleşir? Dünyada bu mevzuda düzgün uygulamalardan örnek verebilir misiniz? “İmar hakkı transferi”, bugün tahlilsiz üzere duran, görünen neleri tahlile kavuşturur?
İmar Hakları Transferini (İHT), özetlemek gerekirse, imar haklarının bir diğer alana transferi yahut bu hakkın menkul değer hakkına dönüşümünün sağlanması olarak tanımlayabiliriz. Amerika, Avrupa ile Hindistan ve Singapur’un birtakım kentlerinde başarılı olarak uygulanan bu sistem; arsa sahibinin kendi isteği ile mülkiyet üstündeki imar hakkını, lokal idareyle işbirliği yaparak hür piyasa şartlarında bir diğer projede kullanılmak üzere likite çevirmesi temeline dayanıyor. Modelde, imar haklarının alım ve satımı kelam konusudur. Kimi örneklerde, lokal idarelerce İHT bankası kurulduğunu görüyoruz. Yatırımcı talepleri de banka aracılığıyla oluşturulan havuzdan karşılanıyor.
Dönüşümde ‘olumsuz etki’ye de bakılmalı
● “On Proje, Onlarca Etki” araştırması yaptınız. İstanbul’da, hatta Türkiye’de kentsel dönüşümde çözümsüzlüğün sembolü olan Fikirtepe de araştırma kapsamında yer alıyordu. Araştırmadan çıkan sonuçlar nelerdi? Projelerdeki eksikler, yanlışlar nelerdi? Araştırmalarınızın sonuçlarını paylaşmanız daha sonrası ortaya koyduğunuz eksik ve yanlışlardan dersler çıkarıldı mı?
SED Rehberini hazırlamadan evvel, dönüşüm projelerinin yer ve beşere olan tesirlerinin tespiti için Fikirtepe, Sulukule, Gaziosmanpaşa, Tarlabaşı, Esentepe, Sarıgöl, Yunus, Okmeydanı, Bayrampaşa ve Hacıhüsrev mahallelerinde araştırmalar yaptık.Çıkan sonuçlardan kentsel dönüşüm projelerine başlanmadan evvel projenin yaratacağı olumsuz tesirlerin araştırılmadığını gördük. Yani, projeler sırf yapıların dönüşümünü kapsamaktaydı. Projelerin pek birçok toplumsal ve ekonomik boyutlarıyla ele alınmamıştı. Sulukule, Gaziosmanpaşa, Hacıhüsrev üzere yoksulluğun yüksek olduğu projelerde, asgarî yer değiştirme için bile ekonomik iyileştirmelerin yapılmadığını, yaşayanlar öteki yerlere taşınırken sadece nakliye ve kira yardımı üzere yapılan ödemelerin yetersiz kaldığını, uzun vadeli tahlillerin geliştirilmediğini tespit ettik. Ayrıyeten, bu projelerin bir kısmının merkezi ve lokal idareler tarafınca geliştirilmesine karşın kâfi bilgilendirmenin yapılmadığını ve iştirakçi süreçlerin de işletilmediğini gördük. Projelerin birçoklarında komşuluk bağlantıları üzere mahalle kıymetlerinin ve sokak karakterinin kaybolduğunu, bu alanların site yerleşimlerine dönüştüğünü gözlemledik
‘Yaşam kalitesi’ riskleri minimuma indirgenmeli
● Birtakım çalışmalarınızda “mahalle örgütlenmeleri”nden kelam ediyorsunuz. “Mahalle örgütlenmesi” nedir? bu biçimde bir örgütlenme kentsel dönüşümde, hakikat kentleşme stratejisinin belirlenmesinde nasıl rol oynar? Bu örgütlenmeyle işler tam manasıyla rayına girebilir mi? Örneğin, kentsel dönüşümü tetikleyip, hızlandırabilir mi?
Yaşanabilir mahalle olmanın ön koşulu, oyun alanları, eğitim, sıhhat üzere kamusal ve ticari alanların yürüyüş aralığında olmasıdır. Kentsel dönüşüm stratejileri üst ve alt ölçekte bakış açılarıyla belirlenmelidir. Kent ölçeğinde vizyon, mahalle ölçeğinde ise ömür kalitesinin artırılması öncelikli maksat olmalıdır. Günümüzde kentsel dönüşümün stratejisi sırf “yık-yap” yaklaşımına dayanıyor. Bu yaklaşımın yerine, yapısal riskler azaltılırken mahalle ölçeğinde “yaşam kalitesi” riskleri de dikkate alınmalıdır. Yani dönüşüm stratejisi, yapı ve hayat kalitesi risklerini minimuma indirgeyecek hatta sıfırlayacak toplumsal ve ekonomik bileşenleri kapsamalıdır. Bu niçinle, mahalle ölçeğinde yapılacak örnek iştirakçi kentsel dönüşüm projeleri ile inanç ortamı bir daha yaratılmalı ve ömür kalitesinin artırılmasına yönelik programlar geliştirilmelidir. Buna, Paris Belediye Lideri Hidalgo’nun “Paris15 dakika” programını örnek verebiliriz. Programla, Parislilerin on beş dakikalık ara ortasında kâfi kamusal alana ulaşması hedeflendi. 1990’lı senelerda ABD’de başlayan “tactical urbanism” (taktiksel şehircilik) akımı ise süratli, hesaplı ve modüler dizaynlarla mahallelerde komşuluk alakalarının kuvvetlendirilmesini ve toplumsal alanların artırılmasını sağladı. Bu hareket de tüm dünyaya yayıldı. Kartal Tasarım Atölyesinin, mahalleli ile tasarımcıların birlikte tasarlayıp, uyguladıkları “kıyı-köşe” programı hayat kalitesinin artırılması için değerli bir hareket olmuş ve Anadolu’nun bir epeyce kentinde de uygulandı.
İstanbul’a ivedilikle 2 bin hektar açık alan lazım
● İstanbul’la ilgili, “En az 2 Şişli, 2 Bağcılar, 3 Güngoren büyüklüğünde açık alan yaratılmalı” ikazınız dikkatimizi çekti. “Projelerinde açık alan yaratmayanlara imar müsaadesi verilmemeli” diyorsunuz. Açık alanlar nasıl yaratılacak? Proje sahipleri genelde, “Dikey yapılaşma olmadan açık alan bırakamayız” diyor. İstanbul’da kelamını ettiğiniz açık alanı, alanları yaratmak kolay olur mu?
İstanbul’da kuzey ormanları hariç yapılaşmış gri alandaki yeşil, park üzere açık kullanımların toplamı 2 bin hektar, yani 20 milyon m2. Yapılaşmış alanımızın sadece yüzde 2’si. Çok az açık alanımız var. Muhtemel İstanbul sarsıntısından, toplam nüfusun ¼’ü etkilense açık alan gereksinimimiz 4 bin hektar, yani 40 milyon m2. Çok acil, 2 bin hektar açık alan yaratılmalıdır. 2 bin hektar 1 Bağcılar, 2 Şişli ilçesi ya da 3 Günnazarann ilçeleri, 2 bin adet futbol alanı büyüklüğü demektir. Vizyon Atölyesi’nde gençlerle “Toplanma alanlarını nerede ve nasıl yaratacağız?” sorusunun cevabını aradık. Riskin en yüksek ve açık alanın en muhtaçlık olduğu TEM ve E5 içindeki bölge olduğunu gördük. İki yol içinde, İstanbul nüfusunun yüzde 55’i yaşıyor, en yüksek riskli yapılar, en az park ve yeşil alan da bu bölgede. Yeşil yol, mümkün sarsıntıda hem tahliye koridoru birebir vakitte toplanma alanı fonksiyonunu de karşılayacak biçimde tasarlandı. Küçükçekmece Gölü ve Pendik içinde 50 km uzunluğunda ve 200 m genişliğindeki alan ortasında olan tüm riskli yapılar yıkılması, yeni yapıların 100 m’lik alan ortasında bir daha yapılması planlandı. Yeni yapılar, yer yer yatay mimari karakterini yer yer de birtakım odaklarda ise dikey mimari karakterine sahip olarak tasarlandı. Yeşil Yol Projesi, Küçükçekmece ve Pendik içinde 500 hektar, yani 5 milyon m2 açık alan kazandırdı. Bu kere, muhtaçlığımız olan 1500 hektar alan “nerede ve nasıl tasarlanacak?” sorusunun cevabını aradık. İstanbul’un vadileri ile su yollarını keşfettik. Yeşil yolu ana omurga kabul ettik, kuzeygüney ve doğu-batı istikametlerinde yeni yollarla bir ağ oluşturduk.
Yeni kuşak ekonomileri kapsayan öykü olmalı
● Mimarların buluştuğu bir platformdaki konuşmanızda, “Yeni kıssa yazıcılarına gereksinim var”, “Dönem, hayatı bir daha tasarlama dönemi” iletileri vermişsiniz. Bu iletilerinizi açar mısınız? Yeni kıssa yazıcılar neler yazmalı? hayatı bir daha tasarlayacak olanlar nasıl bir dizayna imza atmalı?
Değişim suratını ve global riskleri dikkate aldığımızda kent sistemlerinin bir daha tasarlanmasında yeni öykülere gereksinimimiz var. Yeni yüzyılda yeni jenerasyon ekonomileri kapsayan kıssalar kurgulanmalıdır. Yeni öykü yazıcıları değişim eğilimlerini ve dijitalleşen dünyanın yeni keşifl erini dikkate almalıdır. Bilindik kavramlarla ya da kurum ve birey davranışlarıyla kent kıssaları yazılmamalıdır. Bunun en hoş tekliflerini Kate Raworth’un Simit İktisadı, 21. Yüzyıl İktisatçısı Üzere Düşünmenin Yedi Yolu kitabında bulabiliriz. Muharrir kitabında, iktisadın bir tavan ve taban tarafınca sonlandırıldığını savunmaktadır. Buradaki taban, hiç kimsenin altına düşmemesi gereken bir toplumsal refah seviyesidir. İktisat en azından her vatandaşını bu sonun üstünde tutabilecek kadar büyük olmalıdır. Tavan ise ekolojiktir ve gezegenin hudutlarını söz eder. Doğal kaynakların tüketilmesi ve üretim-tüketim kararı ortaya çıkan kirlilik, bu hudutları aşmaya başladıkça, bugün olduğu üzere ekolojik krizlerle karşı karşıya kalmak kaçınılmazdır. Birleşmiş Milletler’e nazaran, global nüfusun yüzde 55’i şu anda kentlerde yaşıyor. 2050 yılına kadar bu sayının yüzde 68’e ulaşması bekleniyor, bu da kentsel alanlarda 2.5 milyar kişinin daha ikamet edeceği manasına geliyor.
Yüksek yapılar ‘mısır patlağı’ üzere değil planlı koridorda olmalı
● İstanbul ve İzmir başta olmak üzere büyük kentlerimizde gökdelenler yükseldikten bir süre daha sonra birtakım projelerin göze batması üzerine Cumhurbaşkanı Erdoğan, “yatay mimari”nin gereğine dikkat çekmeye başladı. Örneğin İstanbul’a gökdelen usulü birtakım binaların hiç yapılmaması mı gerekirdi? En yanlışsız kentleşme için nasıl bir strateji izlemek gerekiyor? Dünyada ülkü örnek olarak gösterebileceğiniz hangi kentler var? Oralarda hangi hakikat adımlar atılarak ülkü sonuca ulaşıldı?
Üçüncü dönüşüm sürecinde üç büyük kentimiz başta olmak üzere bir epey kentte mısır patlağı üzere yüksek yapılar yükselmeye başladı. Hiç kuşkusuz metropoliten kentlerde yüksek yapıların olduğu yoğunluk bölgeleri ya da koridorları olmalıdır. Lakin, bunlar bütüncül bir planlama yaklaşımı ile kurgulanmalıdır.
YÜKSEK RİSKLİ ALANLARIN YAŞAMSAL RİSKLERİ DEVAM EDİYOR
Piyasa odaklı dönüşüm sürecinde maalesef yüksek riski alanlar yerine, asgarî riskli alanlar dönüştü. Dönüşen asgarî riskli alanlar da değerli ulaşım aksları ve kavşaklarındaki stratejik pozisyonu pahalı olan mahallelerde oldu. Ne yazık ki dönüştürülmeyen yüksek riskli alanların yaşamsal riskleri artarak devam ediyor. Dünyadaki kentsel akımlar ülkü kentlerin kurgulanması için yeni açılımlar sağladı. “Kentsel Rönesans”, “akıllı kent”, “yeni yüzyıl kentleri” üzere akımlarla Londra, Barselona, Berlin, Toronto ve New York üzere kentlerde yatay ve dikey yapılaşma istikrarı fazlaca güzel kurgulandı.
Okumaya devam et...